Шаирдин чIал, гьар гьим къачуртIани, аламатдин алем я. Ада кIелзавай гьар са касдив маса инсанриз хас туширвал фагьум-фикир ийиз, рикIин гьиссерик къалабулух кутаз тада.

И мукьвара зи гъиле бажарагълу шаир Зульфикъар  Къафланован  “Сефил гатфар” (2007-йис) тIвар алай ктаб гьатна. Вичел гьакъикъатдани шаир — лирик тIвар акьалтнавай Шихнесир Къафланован хци бубадин ирс цIийи шартIара устадвилелди давамарзава. И кар чаз адан саки вири эсеррай раиж жезва. Винидихъни лагьанвайвал, З.Къафланован шииратдин чIал, зи фикирдалди, гьелелиг ахтармиш тавунвай кьетIен алем я.

ЧIал гуьрчегарзавай, таъсирлу ийизвай алатар, такьатар гзаф я. Сифте нубатда чи фи­­кир шаирди ишлемишзавай гекъигунри желбзава. Месела, образрин къешенгвал къалурун патал шаирди гьакьван гуьзел ва назик гекъигунар жагъурзава:

“Куьтягь жезва уьмуьр, къула тунвай кIарас хьиз”,

“Начагъ я дуьнья, кесиб хьиз кармашзавай азарди…” инал гъанвай хьтин гекъигунри кIелзавай касдин фагьум-фикир гегьеншарзавайдал шак алач.  Мад са шумуд мисал: “Яшлу лекьрен гьалсуз хьанвай лувар хьиз, вун галачиз ажуз я зун”, “Алгъанва варз зи свас хьиз”, “АцIай варз – къизилдин седеф…” Шаирдин гекъигунар кьетIен яржариз элкъвезва. Гъанвай мисалри гьа кардин шагьидвалзава.

Художественный образ арадал гъун патал шииратдин чIала метафорайри (рангар къатидаказ ва жанлудаказ къалурун) кьетIен роль къугъвазва. Зульфикъар Къафланов и жигьетдай халисан устад я. Адан саки вири эсерар, иллаки куьруь жанрайринбур, метафорайрин бинедаллаз яратмишнавайбур я. Месела, “Къарагъ тежез меселла къе, кьве пад хьанвай Лезги чилин гъамар хъваз”, “Яру жезва лацу чар намусдин хурудай къвезвай ивидай”, “Йиф шехьзава захъ — хтулдихъ, рикIе халкьдин тIал авай”… Ихьтин ажайиб цIарари кIелзавай гьар садан рикIе гьейранвал тун тавуна тадач.

Гьа са вахтунда абуру чи къенин югъ, чи хайи чил — ватан авай гьал дериндай аннамишдай мумкинвал гузва. Шаирдин гъалаба ва тIалар чавни агакьзава.

“Гагь хъуьрез, гагь ишехьиз, пар ялзава хи­ялри”, “Ракъини килигзава цIайсуз хьанвай кIвализ зи”, “Гъиле авай къелем цIраз кичIезва” — ибур  халисан устаддин къелемдикай хкатна­вай цIарар я. Абура неинки рикIин ифин, гьакI акьулдин дерин кьатIунарни ава. Санлай­ гьам гекъигунри ва гьамни метафорайри чIалан девлетлувал, мумкинвилер гьикьван жуьреба-жуьребур ятIа раижзава. Гьа са вахтунда кIел­завай касни шаирдин чIалал ашукьарзава.

Эпитетри — рангламишзавай гафари адетдин гафарал вил тухудай хьтин гуьзел “парталар” алукIзавай хьиз я. Ингье, шаирдин хейлин шииррай къачунвай эпитетар: “Вун акуна хважамжамдин перем алаз”, зи туькьуьл бахт, гъамарин кIеретI, гатфар — назик свас, живедин дафтар мад ва мад эпитетар кIелиз жеда…

Автордин олицетворенияр (чан алачир шейэрал чан гъун) хьтин такьатни фикир желбдайди я. Шаирдин чIала тежедай крар, гьалар гьакъикъатда жедайбуруз, фикир желбдай, рикIи, вили къачудай затIариз элкъуьрзава. Месела, “ЧIулав йиф игис хьанва патав зи”, “Ракъини кIуф эцигиз темен гузва чинардин хилериз”, “Кьуьлиз-кьуьлиз жив къвазава” ва икI мадни. Олицетворенийри гьакъикъатдани тарар, векьер, гьайванар, къушар, инсанри хьиз фагьум-фикирзавай, чеб-чпел ашукь ва я сад-садакай  ажугълу яз къекъечI­завай аламатриз элкъуьрзава. Ингье мад мисал: “Ракъини килигзава, къайи пел эцигиз шуьшедал”, “СтIал-стIал нагъв вегьиз хъфизва варз”, “Марфадин рикI, дуьнья акваз, шехьзава…” Аквазва хьи шаир тIебиатдин гьалари­кай, затIарикай гьикьван устадвилелди рахаз­ватIа, кIелзавай касдиз тIебиат, дугъриданни, чан алайди яз аквазва. Им, са шакни алачиз, шаирдин устадвал — кьетIен агалкьун я.

Зульфикъар Къафланован шиирра гипербола (авай гьалар, рангар са шумудра артухарун) хьтин такьатдикайни гегьеншдиз менфят къачузва. ИкI, рахазвай кардин метлеблувал са шумудра артухарзава ва кIелзавай касдин рикIе кьетIен гьиссерал чан гъизва. Месела “Ялавдилай шер гужлу я”, “Зи дерт залай шумудра чIехи я яшариз”, “Муьгьуьббатди хкажна чун вили цавун кьилиз кьван”, “Вун гьалтна зун шад я гзаф, бахтсузни я кьадарсуз…”  Ихьтин гекъигунри шаирдин чIал кIелзавайдаз хуш ийизва.

Зульфикъар Къафланован шиирра риторикадин суалрикайни хейлин менфят къачузва (жаваб истемиш тийизвай суалар). Абуру кIелзавай кас  хияллу ийизва, девирдин гьакъикъатдин гъавурда акьун патал  хиялралди сиягьат ийиз тазва. Ингье са мисал:

Катзава хъвер,

Закай зи хъвер катзава,

Етимарна пIузар зи,

Катзава хъвер.

 

Амма гьиниз?

Нин патав?

Зи фикирдалди, гъанвай тIимил мисалрини чаз хайи лезги чIал гьикьван девлетлуди, гуьзелди, чIехи мумкинвилеринди ятIа хъсандиз раижзава. Эхь, устад шаиррилай ватандикайни, кIанивиликайни, дуствиликайни, цуькверикайни, аялрикайни ва икI мадни  гуьзел, таъсирлу шиирар теснифиз алакьда. КIанза­вайди кхьизвай авторри чпин чIалал кIвалахун, чирвилер хкажун я. Шаирди дуьшуьшдай лагьанвач:

Зи лезги халкь, вахъ лап зурба чIал ава.

Амма къени вахъ чIал хуьдай кIвал авач…

И цIарара шаирдин чIехи гъалаба, чIалан ва хайи халкьдин кьадар-кьисметдикай ийизвай дерин фикирар гьатнава. Кьве цIар — амма гьихьтин метлеб!..

Репия Къарибова, муаллим-филолог

___________________________________________________________________________________________________

Зи играми вах Розадин экуь къаматдиз бахшзава

* * *

Вах.

Зун шехьда вахъ,

Зи азиз вах —

Кьвед лугьудай диде зи,

Азраилди

Заз лацу агъ гъидалди:

Вун вах тир зи,

Диде суруз фидалди…

* * *

Агь, вах, пурпу

Накьв вегьена хурал ви,

Эл хъфизва,

Далу гана гурандиз.

Зун хъфизвач:

Жезвач завай кам къачуз —

КIвач элкъвенва гьулдандиз…

* * *

“Шехьмир, стха!” —

Ви ван къвезва сурай заз.

Шехьзавач зун —

ВацI кьуранва накъварин…

Кьуьд мукьвалла.

Чим гузва за,

Вах, ви сурун накьвариз…

* * *

Дуьньяяр.

Чара я чи дуьньяяр —

Акатнава мичIерик вун,

Кума гьеле гъетерик зун.

Чара я чи дуьньяяр.

Анжах сад я,

Зани вуна

Авур кьван, вах, дуьаяр…

* * *

Уьмуьр туш, вах,

Легьзеяр я

Акурбур ви вилериз:

Уьмуьр цава

Чуьнуьх хьанва,

Инсан лугьур бендедин,

Ранг кьабулна циферин…

* * *

Дад.

Виридахъ — са,

Уьмуьрдихъ, вах,

Кьве дад ава —

Ширинвални туькьуьлвал:

Вун хъфена дуьньядай,

Туькьуьлвилив ацIанвай

Туна чилел жегьилвал…

* * *

Азраилди —

Малаикди Ажалдин

Зи руьгь, чан вах,

Вичихъ галаз тухузва:

Гуранчиди,

Мани лугьуз,

Ви тIвар къванце атIузва…

* * *

Ажал.

Ви ажалди,

Эх тежедай,

Гуж гузва зи акьулдиз:

Вахъ кьуьл амай,

Ийидай, вах,

Мехъер юкъуз хтулдин…

* * *

Вахгудайла,

Зи азиз вах,

Чилив вун,

Я къай цавай,

Я цIай цавай

Къваначир:

Вун вуж ятIа, багьади,

Чизваз хьана,

Сад Аллагьди халкьнавай

ТIебиатдин гьавадиз…

* * *

Куьтягь хьана

Халикьди

Багъишнавай куьруь вахт,

Хъфена вун уьмуьрдай.

Файда авач,

Агьузардин

ЦIаяр тункай фикирда:

Виш салайни

Гьаниз я чун вири, вах.

* * *

На чан гана,

Зи гъилемаз

Вуна чрай алуга.

Захъ амайди,

Атун я, вах, сурал ви,

Кьисмет галаз,

Са легьзеда кабаб хьайи,

Алугай.

* * *

— Мус хъфида хуьруьз чун? —

Зи вил хьанва тепейрихъ,

Зи аялвал

КIвачеллачиз авахьай.

— Хъфида чун —

Гаф гузва за —

Са юкъуз цав алахьай…

Къе зун чилел

Вун галачиз алама,

Дуьнья тур, вах,

Хайи хуьруьхъ —

Миграгъихъ вил галамаз…

* * *

РикI акъатиз,

Руьгь акъатиз

Хурудай,

Чна чилив

Вахгудайла, зи вах, вун,

Цаву чилел

Булутрин нагъв ракъурна.

ИкI ада чаз,

Вун вичизни

Гьайиф тирди къалурна…

* * *

Зун агъазвач,

Гьич сакIани агъазвач,

Лагьана вун амач захъ.

Гьахьняй,

Чан вах,

Ви сурални,

РикI-руьгь ишез,

Къекъвезва зун вахъ…

* * *

Яру ранг.

Хважамжам.

Хважамжамдик ранг кумач,

Яру ранг,

Гьакьванни вич хуш хьайи

Цаваризни чилериз:

Вах, вун кьейи йикъалай,

А ранг чпиз къачунва

Ви балайрин вилери…

* * *

Паквал.

Шезва паквал,

Заз ишена акун тавур:

Вун амачир дуьньяда,

Зи вах, адак

Чка кумач кьацIун тавур…

* * *

Тухудайла,

Къуьн кутуна,

Эхиратдин варцел вун,

Куьмекна заз цифери:

Абуруз чизва,

Чпин винел

Чкавайди руьгьериз…

* * *

Вахт.

Вун амачир вахт акваз,

Вах,

Гьижрандай рикI ацIузва.

ЯтIани зун шехьзавач:

Малаикрин юкьваваз

Вуна цавар атIузва…

* * *

Сур.

Твадай чIавуз сура вун,

ЦIаяр аваз хура цIун,

Квахьна цавай нисин рагъ:

Ракъиниз, вах, кIан хьанач

Акуна чаз вичин нагъв…

* * *

Уьмуьр.

Гьа къе-пака куьтягь жеда,

Зи вах,

Уьмуьр хизандин:

Хъфидайла,

Буш хъфизвач,

Гьарда са кIус

Хутахзава гурандиз…

* * *

Зигьин.

Чан кумач зи зигьиндик,

Гуя ганва зегьер заз:

За йифериз,

Вун кьенвайди

РикIелай физ,

Ийизва, вах, зенгер ваз…

* * *

Экв.

Герек хьунни йифиз экв,

Зун къвезва, вах, сурал ви:

Вун зун патал

Гужлу ГЭС-диз

Элкъуьрнава Ажалди…

* * *

Шадвал.

Шадвал ийир чкадал,

Ви итимди сухзава

Вичин рикIе чукIулар:

КIанзавачир адаз, вах,

Вун атана

Вич ксанвай сурариз,

Динж тахьанмаз хтулар…

* * *

Сегьер.

ТакIан хьанва

Сегьер заз:

Рагъдандиз ваъ,

Сегьердиз

Атанай, вах,

РикI атIудай зенгер заз…

* * *

Зун хтайла,

РикIел хкиз аялвал,

На кьадай зун гъилерал.

И сефер, вах,

Ви къайи чан

Хкажна за къуьнерал,

ЦIайлапанар хъиткьиниз

Ви рушарин вилера…

* * *

Катдачир.

Катиз жез-жез,

Вун катдачир,

Азиз кас,

Накь катна,

Гатфар гана мураддиз:

Залай вилик

Вун сурариз акъатна…

* * *

Вар.

Вун авайла,

Ви варциз, вах,

Вахт жедачир ксудай.

Къе лагьайтIа,

Юзазмач ам:

Амач адахъ багьа мани

“Чун атанва!” —

Лугьудай.

* * *

Агь, денбеден,

АцIай беден

ЦIрана,

Вун тай хьана

Чубарукдин чукалдин*.

ТуширтIа, вах,

Авуддайла суруз вун,

Са жизви кьван

Гьекь акъатдай Ажалдиз…

* * *

Рагъ.

КузватIани рагъ цава,

Зи рикI къайи

ТIурфандава:

Гузвайди заз азабрин фул

Кьисмет я зи,

Тухуз тур вун

Кафандаваз…

* * *

“Йифни жезва,

Вучиз баде хквезвач?” —

Хабар кьазва хтулри.

Жезвач завай

Абуруз, вах, жаваб гуз:

Лал я зи мез,

ПIузар кьунва кпулри…

* * *

За гьиссзава,

Вах, писзава

Чиле ваз.

Регьят жеда мукьвара:

Дагъда авай сурарай,

“Роза!” аваз мецеллаз,

Мугьман жеда диде ваз…

* * *

Хъфенвач.

Вун хъфенвач.

Амазма зи уьмуьрда:

Юкъуз – рагъ,

Йифиз варз яз,

Къекъвезва, вах,

Вун зи руьгьдин жигъирда…

* * *

Рак.

Ахъаз тур рак,

Нефес чIугуй акади:

ЦIун уьмуьрни,

Инсандин хьиз,

Гъилева, вах, гьавадин…

* * *

КIвал.

КIвал ичIи я.

Ялни амач хизандин.

ЯтIани, вах,

Хтанва зун мугьмандиз:

Са истикан чай тагана

Рахкурич зун

Ви пак къванци —

Лакьанди…

* * *

Амачирди дуьньяда вун

Гьаятдавай

Цуькверини кьатIанва:

Абурни, вах,

Ви стха хьиз,

Язух гьалдиз атанва…

* * *

На садрани,

Уьмуьрдин рикI,

Кефи хун

Гъанач, зи вах, хиялдиз.

ИкI тирвиляй,

Чина мили хъвер аваз,

Кьабулна вун Ажалди…

* * *

ЧIулав булут.

Герен-герен,

Лацу цифер чукуриз,

ЧIулав булут

Къваззава, вах, кьилел ви:

Ам жув тирди

Геж хквезва рикIел зи…

* * *

ДидевацI.

ДидевацIун лепейри,

Дерт эх тежез,

Кьер гатазва агъурдиз:

Тухудайла сурариз вун,

Акунай, вах,

Акунай, вах,

Самурдиз…

* * *

Вах, диде хьиз,

Са юкъуз ваз

Мугьман жеда бубани,

Илифда вахъ итимни,

На кьабулай дестек яз.

На абуруз, алаз хьиз,

Азаб гумир —

Шараб це:

Ичкидикай женнетда

Дарвал тахьун герек я…

* * *

ДакIар.

Ви дакIарда,

Йиферизни,

Женнетдин рагъ куькIуьзва:

Вун михьи я…

Пайгъамбар вах,

За ви тариф ийизвач.

* * *

Санал фенай.

Санал фенай

Аялвал чи,

Мягькем хьанай жегьилвал…

Къе заз пара писзава, вах:

Ви патав къвез кIвачин хьанва

Вуна заз тур агьилвал…

* * *

Йиф.

Пакамдалди

Вил акьалнач йифиз за:

Зунни сенфиз,

Гъед хьиз авай,

Ширин вах,

Гьамишалугъ туьхуьзвай…

* * *

Жегьеннем.

Жегьеннемди,

Чиз женнетда авайди вун,

Валди яргъи ийизва

Вичин чIулав ялавар цIун.

Авурай, вах:

Экв гузмай кьван

Эдемди ваз,

ЗатIни жедач

Жегьеннемдивай…

* * *

Агь, шехьиз кIанз,

Шехьиз жезмач.

На лугьуди,

Захъ варз амач, ракъарни:

На,

Хъфирла,

Жувахъ галаз

Хутахна, вах, накъвар зи…

* * *

Гур.

Вах, гурандиз

Къванни сад я,

Мармарни:

Ада кьведни,

Ранг ягъиз,

Элкъуьрзава лакьандиз…

* * *

Тухумдин тар.

Тухумдин тар,

Пеш вегьез,

КьецIил жезва са къатда.

ИкI садра, вах,

Гар галукьна,

Хар галукьна

Ажалдин,

Зунни чилел аватда…

* * *

Мекьизва заз,

На лугьуди са перемдик

Алазва зун аяздал:

Саврухри уьфт язава, вах,

На заз тунвай авазда…

Махачкъала,

2021-йисан сентябрь.

«Лезги газетдин» 2021-йисан 42-нумрадай