Комсомолдин организация арадал къведалди уьлкведа ва республикада жегьилрин тешкилатар авайни? Гьелбетда. 1900-йисарин сифте кьилерилай эгечIна Дербентда кIвен­кIвечи жегьилри­ марксиствилин чинебан кружокар арадал гъанвай. Анра жегьилри чпин савад­лувал хкажзавай, зегьметчи инсанрин арада карханайрин иесийривай чпиз кIва­лахда кьезилвилер, са гьалдин­ мажибар истемишун патал таблигъат тухузвай. Гьахьтин кружокар себеб яз май­­дандиз гележегдин инкъилабчияр тир Керим Мамедбегов, Арон Эрлих, Гьасан­ Ильдаров, Мария Длугий ва масабур, Те­мир-Хан-Шурада кардик кваз хьайи кружокрай Абдулгьамид Далгат, Ибрагьим Магьмудов, Сиражудин Алибегов, Тату Булач, Умукусум Амирханова акъат­на.

Пачагь тахтунай гадарна лугьудай хабарди реальный училищейра, гимназийра кIелзавай жегьилар Темир-Хан-Шурадин куьчейриз акъудна. Гимназистка Нина Бордаковади митингдал вири жегьилрин тIварунихъай самодержавие кIватун тебрикнай. 1917-йисан гатфариз жегьилрин кружокдикай мусурман жегьилрин революционный Союз тешкилна. Аниз шегьердин жегьил фялеяр, сеняткарарни кьабулна.

Дербентда лагьайтIа, и чIавуз инкъилабдин терефдал алай студентри шегьердин училищейра ва гимназийра кIелдай ва азадвилин къулай шартIар тешкилун истемишзавай забастовка тешкилна. Адаз К. Мамедбегов кьиле авай училищейра кIелзавайбурун центральный комитетди регьбервал гана.

Февралдин ва Октябрдин инкъилабрилай гуьгъуьниз жегьилрин тешкилатрик мадни гьерекат акатна. 1917-йисалай жегьил рабочийрин, лежберрин ва кIелзавайбурун социалистический союзар тешкилиз эгечIна. 1918-йисан 29-октябрдиз уьлкведин жегьилрин жуьреба-жуьре организацийрин векилар Вирироссиядин жегьил рабочийрин ва лежберрин союзрин I-съезддиз кIватI хьана ва анал Россиядин жегьилрин коммунистический Союз (РКСМ) теш-кил­най. И югъ комсомол арадал атай югъ язни гьисабзава. Съезддилай гуьгъуьниз уьлкведин вири губернийра, областра жегьил рабочийрин ва лежбер­рин союзрин собранияр кьиле фена ва комсомолдин организацияр тешкилна.

Дагъустандин областдин жегьиларни гуьгъуьна акъвазнач. Гьалар лап четинбур тир. Дагъларин уьлкве пачагьдин генерал Деникинан, туьркверин ва маса интервентрин гъиле­ авай. Абур яваш-яваш республикадай чукурунихъ галаз алакъалу яз Къизлярда, Порт-Петровскда (Махачкъала), Дер­бентда, Темир-Хан-Шурада жегьилрин кIватIалар арадал атана. 1920-йисан 1-майдиз Темир-Хан-Шурада Да­гъустандин жегьилрин коммунистический Союз (ДКСМ) тешкилна ва ам РКСМ-дин жергейрик экечIна. Дагъустандин жегьилрин гьерекатдин кьетIенвал адакай ибарат тир хьи, ДКСМ-дин къурулушда рушарин (дишегьлийрин) кьилдин гьерекатни кардик акатна. Вучиз лагьайтIа, и кардиз дагълух республикадин милливили, адетри, яшайишдин шартIари, мусурманриз талукь къадагъайри таъсирна. Сифтегьан комсомолри чпин хивез муракаб везифаярни къачуна. Виридалайни четин месэлайрикай сад дагъви гадайринни рушарин савадсузвал терг авун тир. 1897-йисан делилралди, пачагьдин Россиядик квайла Дагъларин уьлкведа са бубат образование авай дишегьлийри 2,5 процент тешкилзавай. Хуьрера ахьтинбур мадни тIимил тир. Дагъви дишегьлияр авамвилин къармахрай акъудун лап кьилин месэладиз элкъвена лагьайтIани жеда.

И кар патал 1920-йисан июндиз дишегьлийрихъ галаз кIвалахдай ругуд касдикай ибарат отдел тешкилна. Адаз са шумуд йисуз Ольга Головина-Ковалевади регьбервал гана. 1925-йисуз дишегьлияр савадлувал къачунал желбун патал Махачкъалада дагъви дишегьлийрин клуб кардик кутуна. Ана шегьерра ва районра тешкилнавай дишегьлийрин отделра кIвалахдай ксар гьазурдай курсарни ачухнавай. Са йисалай ана рушарин комсомолрин ячейкади, ахпа акушерар гьазурдай техникумдини кIвала­хиз гатIунна.

Дагъви дишегьлийрин клубар Дербент шегьердани ачухна. Анра дишегьлийриз кIелиз, кхьиз чирзавай, цIийи гьукумдин эвер гунрикай, къараррикай, чпиз гузвай азадвилерикай, ихтияррикай лугьузвай, медицинадин рекьяй вердишвилер гузвай.

Рушарин комсомолдин ячейкаяр хуьрерани арадал къвезвай. Абурукай   сад  1921-йисуз Самур округдин Ахцегьрин хуьре кардик акатайди тир. Ада хуьруьн рушар кар алай месэлайрин гъавурда твазвай, округда кьиле физвай цIийивилерикай хабардарзавай. 1925-1926-йисара республикада ихьтин ячейкайрин кьадар къадалай виниз алатна. Анриз 1530 руш желбнавай.

Дагъустандин ЦИК-ди ва СНК-ди 1920-1930-йисара дагъвийрин арада савадсузвал тергвуниз еке фикир гана. И важиблу везифа комсомолрин хивени туна. Абуру хуьрера кьилдин ликпунктар ачухзавай, анриз жегьилар, гьа гьисабдай яз рушарни желбзавай. 1923-йи­­сан эхирра абурун кьадар 23-дав агакьзавай. Чи патара ачухай сифте­гьан­бурук Ахцегьрин, Кьасумхуьруьн, Кьурагьринбур акатзавай. Дербентдани Буйнакскда рушарин интернатарни ачухна. Анра вишелай виниз дагъви рушари тербия къачузвай.

Комсомолри чпин кIвалахдин еришар мадни йигинарзавай. 1932-йисуз республикада кардик квай ликпунктарин кьадар 5000-далай алатна­вай. Анра итимрихъ, гадайрихъ галаз 103434 дишегьлидини кIелиз, кхьиз чирзавай. Ликпунктарихъ галаз сад хьиз, хуьрера школаярни ачухиз гатIунна. 1929-1939-йисара  савадлувал къачур дагъви дишегьлийрин кьадар 26 сеферда артух хьана. И карда советрин, пар­тийный органрихъ, общественный организацийрихъ галаз, гьелбетда, комсолрини еке алахъунар авуна.

Комсомолри гьар са карда чпин гьевеслувал, ашкъилувал, къваларив гвайбуруз чешнени къалурзавай. ИкI, абуру­ чка-чкада субботникрик кьил кутазвай. Хуьрерин жегьил къуватарни галаз­ ме­лер­ ийидай жуьреда муькъвер, культурадин, образованидин дараматар эцигна, рекьер туькIуьрна. Комсомолри­­ ил­­­­лаки Сулак вацIай меркездиз яд гъидай Октябрдин революциядин тIвару­нихъ галай къанал туькIуьруник чIехи пай кутуна. Ада къени Махачкъаладин агьа­лияр хъвадай целди таъминарзава.­

Тарихдихъ галаз алакъалу виридаз малум делил я, 1920-йисарин эхирра Поволжьедин ва уьлкведин­ Кьиблединни РагъэкъечIдай патан район­ра каш гьатна. Маса инсанар кIеве акIан­вай и четин вахтунда Дагъустандин комсомоларни къерехда акъвазнач. Абуру хуьрерилай, шегьеррилай цIар илитIна, дагъустанвийрин арада гъавурдик кутунин кIвалах тухвана ва ризкьидикай дардавайбур патал ирид миллион­ манат кIватIна. Буйнакскдин, Махач­къа­­ла­дин ва Дербентдин детдомриз ви­ни­дихъ тIвар кьунвай районрай 800 аял гъана.

Уьлкведин комсомолрин гьерекатдихъ галаз санал Дагъларин уьлкведин жегьилри лишанлу ва баркаллу гзаф крара иштиракна. Советрин гьукумдин бине­яр мягькемарун ва социализм туь­кIуь­рун патал алахъзавай, государстводин ва партиядин эвер гунриз ашкъидалди жаваб гузвай жегьилри пятилеткайрин планар кьилиз акъуддайла усалвилериз рехъ ганач. Сад лагьай пя­ти­лет­кадин эхирдай промышленностдин карханайра, хуьруьн майишатда авай зарбачи бригадаяр соцсоревнованидик экечIна ва абуру рикIел аламукьдай агалкьунар къазанмишна. Агъзурралди жегьилар зарбачийрин жергейра гьатна­. Зегьметда мадни ашкъиламишун патал жегьилрин бригадайрин арада республикадин соцсоревнованияр, комсомолринни жегьилрин лап хъсан брига­да тIвар къазан­мишун патал конкурсар кьиле тухвана.

Комсомолри ва жегьилри Стахановчивилин гьерекатдин терефни хвена. Дербентдин консервиярдай комбинатдин, Махачкъаладин III Интернационалдин тIварунихъ галай фабрикадин, ракьун ре­кьерин станциядин, Хасавюртдин памбагдин заводдин ва Каспийскдин “Двигательстрой” заводдин комсомолринни жегьилрин бригадаяр чпин коллективриз чешне хьана. Абуру про­из­водстводин пла­­нар садни зур сеферда тамамарзавай. ВЛКСМ-дин 20 йисан юбилейдин гьуьрметдай Республикадин Гьуьрметдин доскадиз жегьил 174 стаха­новчидин шикилар акъуднай, 33 касдиз ДАССР-дин Верховный Советдин грамотаяр ганай.

Комсомолдин организация тешкилай йикъалай ада республикадин экономикадин, хуьруьн майишатдин ва яшайишдин месэлайриз гзаф фикир га­на. 1926-йисан эхиррай хуьрерин со­вет­ра — 230, кресткомра — 238, кооперацияда 1285 комсомол авай. Абурун активный кIвалах себеб яз, колхозра, ар­телра, кIватIалра комсомолринни жегьилрин 2004 бригадади кIвалахза­вай. Комсомолри колхозар, совхозар тешкилунин, дагъви зегьметчияр дуьздаказ гъавурда тунин серенжемра бегьерлувилелди иштиракна.

Гьа са вахтунда жегьилри чирвилерихъни ялзавай. Зегьметни чIугваз, абуру авай мумкинвилерикай менфят къачузвай, республикадин шегьерра ачухзавай училищейра, вузра юкьван махсус ва кьилин образование, жуьреба-жуьре пешеяр къачузвай. КIелна хтай комсомолри ва жегьилри хуьрерин агьалийрин савадсузвал тергунин мураддалди санкультэстафетаяр, культпоходар, культсанштурмар кьиле тухузвай.

Къейд авун лазим яхьи, ХХ асирда комсомол фейи рехъ баркаллуди, женгеринди, гьакъисагъ зегьметдинди, игитвилеринди, зурба къазанмишунринди хьана. ЦIийи къурулушар тешкилун, граждан дяведа иштиракун, коллективный майишатар арадал гъун, уьлкведин­ зарбачи эцигунрал уьтквемвилелди кIва­лахун, халкьдин майишат вилик тухузвай пятилеткайра агалкьунар къазанмишун… Дяве жедалди вилик комсомолри ва жегьилри Днепрогэс, Москвадин, Горь­кийдин, Сталинграддин автомашинар, тракторар акъуддай заводар, Магнитогорскдин металлургиядин комбинат эцигна, Турксиб ракьун рехъ туькIуьр­­на­. Вири и агалкьунар фикирда кьуна, комсомолдиз Зегьметдин Яру Пайдах ор­­ден ганай. Са рахунни алач, вини­дихъ­ тIвар кьур вири эцигунрал, вакъи­айра Дагъустандин комсомолри, жегьил­рини иштиракна.

Ватандин ЧIехи дяве гьам чIехибур, гьам жегьилар патал еке имтигьандиз элкъвена. Коммунистический партиядин ва уьлкведин регьбер Сталинан эвер гунриз жаваб яз, советрин вири жегьилар немсерин фашистрихъ галаз женг чIугваз къарагъна­. 1941-йисуз Яру Армиядин жергейрик 2 миллиондив агакьна комсомолар экечI­на. Чапхунчийрикай Брест, Одесса, Севастополь, Смоленск, Москва, Ле­нин­град, Киев, Сталинград, Кавказ хуьн патал ва ахпа душмандикай хайи чил, шегьерар, хуьрер азад хъувун патал зурба кьегьалвилер къалурна.

Уьлкве патал лап четин и йисара Дагъустандин комсомлдини вич вини дережада аваз тухвана. Фашистри Ватандал вегьей гьа сифте йикъалай фронтдиз Дагъларин уьлкведай 90 агъзур жегьил, гьа гьисабдай яз 19 агъзур комсомол фена.

Абурукай сад тир Ханбике Эмирсултановади Дагъустандин комсомолдин 60 йисан юбилей къейдзавай мярекатдал рикIел хканай: “1941-йисан хъуь­тIуьз газетдай фашистри еке зулумар авуна тергай Зоя Космодемьянскаядикай кIелайла, зани фронтдиз фин кьетI­на ва ВЛКСМ-дин райкомдиз арза вугана. Захъ галаз фронтдиз гуьгьуьллуви­лелди мад ругуд руш фенай. Чун зениткайринни артиллериядин 744-полкуник кутунай. Ина чаз связисткадин пеше чир­най. Чна Сталинграддин, Курскдин, Ленинграддин къваларив кьиле физвай женгера частариз, армийриз буйругъар гузвай командиррихъ галаз датIана ала­къа хуьн патал чалишмишвална. Чакай гзафбур телефни хьана. Абур, са рахун­ни алач, чи рикIелай фидач. Чи игитар, комсомолдин членар Валентин Эмиров, Мегьамед-Загьид Абдулма­напов, Иса Султанов, Араз Алиев, Абду­рагьман Абдуллаев, Александр Назаров хьиз. Абуру ва агъзурралди чи га­дай­рини рушари  хайи чилелай душман чукурун патал халис игитвилер къалурна…”

Фронтдивай яргъа авайтIани, Да­гъус­тандин хуьрера амай жегьилри, ком­сомолрини зегьметда зарбачивал къалурзавай. Абуру Яру Армия­ суьрсетдалди, алукIдай чими пар­тал­далди, во­ен­ный техникадалди, яракь­ралди таъми­нарзавай. Республикадин шегьеррин саки вири карханайра кIва­лах­за­вай­­бу­рун чIехи пай жаванар, жегьилар тир ва абуру жуьреба-жуьре яракьарни гьазурзавай. Комсомолрин теклифдалди, комсомолриз ва жегьилриз фронтда герек къведай пешеяр: мед­сестраяр, сандружинацияр, связис­тар, истребителар, снайперар, автоматчикар, минометчикар гьазурдай курсар кардик кутуна. Анжах са 1942-йисуз и курсара 6 агъзурдав агакьна жегьилар гьазурна ва абур фронтдизни рекье ту­на. И хъсан кар дяве куьтягь жедалди давамарнай.

1945-йисан 14-июндиз СССР-дин Верховный Советдин Президиумдин Указдалди ВЛКСМ-диз Ленинан орден га­най. ГьикI лагьайтIа, и йисара комсомолди еке кIвалахар авунай. Комсомолдиз 12 млн. кас жегьилар кьабулнай. Советрин Союздин Игит лагьай тIвар­цIиз 3,5 агъзур кас комсомолар лайихлу хьанай. Комсомолдин членар тир 3,5 млн. касдин лайихлувилер орденралдини медалралди къейднай. Дяведилай гуьгъуь­нин йисарани халкьдин майишат чкадал­ хкун ва мадни вилик тухун патал­ зегьмет­ чIугуна. 1968-йисуз 50-йисан юбилейдихъ галаз алакъалу яз комсомолдиз Октябрдин Революциядин орден ганай. Эхь, комсомолди лайихлу рехъ тухвана­ ва адан баркаллу крар тарихда амукьда­.

Нариман Ибрагьимов