Гьеле мектебда кIелзамайла, зун жаван натуралистрин станциядин, пионеррин кIвалин, художест­венный школадин гьар жуьре кружокрик квай, спортдин секцийризни фидай, медресада араб чIални чирнай. Эхиримжи классра алава образованидин идарайриз са артух хъфеначир. ЦIийи технологияр — компьютерар, телефонар ва маса техника хуьрерани пайда жез башламишуникди аялриз винидихъ тIвар кьур машгъулатар итижлу яз амукьначир.

Художественный, искусствойрин школаяр, юннатрин тешкилатар, бязи чкайра, тIвар дегиш хьан­ватIани, пионеррин кIвалер исятдани кардик ква. Амма анриз аялар къвезвани? Гьеле чIал акъат тавунмаз чпи-чпиз Ютуб кутазвай, телефондай зенгер­ ийиз чизвай, урус ва техникадизни терминриз талукь ингилис чIал Интернетдай чир жезвай цIийи несилриз итижлу яни школадилай алава образование гузвай идараяр? И суалриз жавабар заз итижлу тир. Спортшколайрикай зун рахазвач. Спортдал машгъул хьун дагъвийрин ивидик ква.

Мукьвара чаз, са жерге журналистриз, Махачкъалада РД-дин илимрин гъвечIи академиядин (Малая академия наук) къаюмвилик кваз кIвалахзавай Дагъустандин аялрин “Кванториум” технопаркдиз теклифна. Яраб им вуч чка ятIа, образованидин патахъай кIеви истемишунарзавай алай девирда им квез герек чка ятIа лугьуз ва ихьтин маса суалрин винел фикир ийиз-ийиз, зун виликрай Республикадин аялрин эколого-биологический, аялринни жаванрин туризмдин ва хайи ерияр чирунин, аялрин илимдинни техникадин яратмишунрин центраяр хьайи куьчедиз фена. Ина, Махачкъаладин 15-нумрадин школадин кьулухъ, Технопарк “Кванториум” кхьенвай лап гуьрчег дарамат ава. Анин къуллугъчи Тимур Абдурагьмановахъ галаз суьгьбетар авурла малум хьайивал, им аяларни жаванар патал шаз федеральный программадин сергьятра аваз кардик акатнавай цIийи идара я, адан бинеда винидихъ тIварар кьур пуд центр ава.

Технопаркдиз теклифунин себеб лагьайтIа, чун анин кIвалахдихъ галаз, чирвилер къачузвай аялрихъ галаз танишарун тир.

2017-йисан октябрдин вацра Махачкъалада кардик акатай “Кванториум” технопарк алай вахтунда Дагъустан Республикадин образованидин ва илимдин министерстводин къаюмвилик квай алава образованидин къурулушдин кар алай идара я. Ам РФ-дин стратегический инициативайрин агентстводин теклифдалди уьлкведа цIийи проектар уьмуьрдиз куьчуьрмишун патал аялриз алава образование гунин рекьяй цIийи моделрик акатзава. Алай вахтунда чи уьлкведин 37 регионда санлай 53 “Кванториум” технопарк ава. Гележегда абурун кьадар мадни артухарунин, абур гьар са шегьерда ачухунин фики­рарни ава. Гьар са “Кванториум”, хъсан чирвилер ва теж­риба авай пешекарар гьазурун, инновационный технологияр, идеяяр уьмуьрдиз куьчуьрмишун патал вини дережадин технологийрал бинелу тадаракралди таъминарнава. Анра тежрибалу муаллимри тарсар гузва. Регионра кардик квай “Кванториумра” педагогрин коллектив кIватIун патал, гьар са муаллимди Москвада имтигьанар вахкун чарасуз я. Им аялар патал арадал гъанвай и идарайрин асул метлеб гьа ихьтинди я, амма чкадал фейила, вуч акуна?­

8-18 йиса авай аялри махсус кабинетра цIийи жуьредин, гьатта бязи вузра авачир тадаракрал кIва­­лахзава. Заз зун мультфильмайрик жедай хьтин аялрин технолабораториядиз ва я анжах аялри кIвалахзавай махсус заводдиз акъатайди хьиз хьана. Ина “IT-квантумда”, “Робоквантумда”, “Аэроквантумда”, “VR/AR-квантумда”, “Промдизайнквантумда”, “Hi-Tech цехда” аялри кьилди-кьилди ва ко­мандайриз пай хьана чирвилер къачузва ва практи­када а чирвилер мягькемарзава. Месела, “Робоквантумда” чирвилер къачузвай аялри чпин проектдин техтапшуругъар ракъурзава “Промдизайнквантумдиз”, инин “пешекарри” адан винел кIвалахай­далай кьулухъ проектдин иесийри цехдин вилик месэла эцигзава… Гьар са “Квантумди” вичи кьабулай “заказдин” винел кIвалахна, алаваяр кухтуна, проектдин автор тир векилрив вахкузва. “IT-квантумда” программайриз талукь кIвалах тухуз­ва, яни гьар са роботдиз ва я маса шейиниз “мефтI” туькIуьр­зава. “Квантумрихъ” чпин кьилдин, маса коллективрин иштираквал авачиз туькIуьр­навай проектарни ава.

“Робоквантумдиз” фейила, ина кьуд пата авай дезгейрал аялри туькIуьрнавай къугъунин машинар, квадрокоптерар ва маса шейэр ала. “IT-квантумда” цларал алкIурнавай шикилар, мобильный телефондин камера элкъуьрайла, рахазва, “Промдизайнквантумдин” дезгейрал тамам шегьерар туь­кIуьр­нава — муькъвер, рекьер, кIвалер… вири 3D-принтерралди акъуднавайбур.

“Кванториумдин” директордин заместитель Микаил Бахмудова гьар са “Квантумдиз” тухуз, чаз суьгьбетзава, аялрин проектрикай, мумкинвилерикай лугьузва.

Эхирдай чун вири лекторийда кIватI хьана. Ина Амин Азимова, Казбек Шабанова, Абдулла Айгунова, Шапи Айгунова, Агьмед Итуева, Бахмуд Бахмудова, Бата Аслановади чпи туькIуьрнавай шейэр­ раижна. Ваъ, ибур школада кIелзамай аялар туш, пешекар инженерар, рационализаторар я лугьуз жеда. Абуру гьакI устадвилелди чпин проектрикай суьгьбетни ийизва, журналистрин суалриз жавабарни гузва… Вилериз акун тийизвай, япариз ван те­къвезвайбур патал гъилел алукIдай махсус тадаракди набут инсандиз вилик квай манийвилерикай хабар гузва. Бедбахтвилер арадал атанвай чкайра инсанрихъ ва шейэрихъ къекъвезвай махсус улакьдивай физ тежедай гьич са чкани авач… Виридалайни гъвечIи сесинин электростанциядикай Бахмуд Бахмудова суьгьбетна ва ам карда къалурна. Эхь, ада лагьайвал, гзаф сесер-ванер авай алай аямдин шегьерра сесинин электростанциядивай электрик экв арадал гъиз жезва. Бес ибур гьатта пешекар изобретателривай пехилвализ жедай проектар тушни мегер?

Махачкъалада “Кванториум” кардик акатна са йис ятIани, ана чирвилер къачузвай аялри СКФО-дин ва уьлкведин махсус конкурсра чпикай малумарнава. Илимрин гъвечIи академиядин директордин везифаяр вахтуналди тамамарзавай Абдулмежид Багомаева къейдайвал, “Кванториумдиз” ашкъи авай гьар са аялдивай имтигьанар авачиз къвез жеда. “Маса регионра “Кванториумрик” экечIун патал конкурс ава, — лагьана ада. — Амма Дагъустанда и идара цIийиди хьуниз килигна, аялриз ва абурун диде-бубайриз са артух хабар авач. Иниз килигна, “Кванториумдиз” кьабулай аялрикай бажарагълубур, алакьунар, ашкъи авайбур ина гележегдани амукьза­ва, муькуьбурувай чеб масанра ахтармишиз жеда. Махачкъалада авай “Кванториумда” вири чирвилер гьелелиг, кьвед-пуд йисан вахтунда пулсуз гузва.

Эмираслан Шерифалиев