Ватанпересвал. Яраб им вуч, гьихьтин къафундихъ галаз недай затI ятIа? Квехъ ва я нихъ галаз алакъа авай ярж ятIа? Гьи чIавуз вичикай хабар гузвай гьисс ятIа? Квелди инсандин маса ерийрилай тафаватлу жезвай лишан ятIа? Суалар мадни эцигиз жеда, амма гьа ибуруни “ватанпересвал” гафунин мана ачухардай мумкинвал яратмишзава.
Сифте нубатда къейд ийиз кIанзава, ватанпересвал гафунин дибда ВАТАН гаф ава. ВАТАН! И гафунин мана гьар садаз чида. Жув дидедиз хьайи чка. Аялвилин, жаванвилин йисар акъатай макан. Улу-улу-бубайри бинеяр кутур ерияр. Жув яшамиш жезвай кIвал, хуьр, район, республика, уьлкве. Вири Диде-Ватан я. Римдин писатель, философ Сенекади чи эрадал къведалди IV асирда кхьена: “Ватан чIехиди тирвиляй ваъ, жуванди тирвиляй кIан жезвайди я”.
Эхь, пара къиметлу, маналу гафар я. Чаз, чIехивилиз, гъвечIивилиз килиг тавуна, хайи кIвални, хайи хуьрни кIанзава. Ахпа-жуван уьлквени.
Авайвал лагьайтIа, советрин девирда чна “ватанпересвал, лезги халкь, Лезгистан” гафар са акьван ишлемишзавачир. Вучиз лагьайтIа, гьахьтин игьтияж авачир. Халкь РСФСР-да ва Азербайжан Республикада яшамиш жезвай, сергьятар, манийвилер, геле къекъуьнар авачир. КIан хьанмазди, КцIариз, Къубадиз, Худатиз, Бакудиз физвай, а патай Мегьарамдхуьруьз, Кьасумхуьрел, Ахцегьиз, Дербентдиз, Махачкъаладиз къвезвай. Инра кIелзавай, кIвалахзавай. Азербайжан Республикадин чилерал чи районрин хипехъанри, малдарри кьуьд акъудзавай… Куьрелди, чи халкьдин чаравал, атIайвал, алакъасузвал аквазвачир.
СССР чкIайла, цIийи государствояр арадал атайла, абурун арада сергьятар эцигайла, халкьдин рикIни кьве патал пайна ва ватанпересвилин темадиз кIвалерани, суфрайрихъни, кимерални, государстводин идарайрани… варар ачух хьана.
Бажарагълу шаир Ибрагьим Гьуьсейнова вичин са шиирда кхьейвал, “Советрин Союздин кеченаз хьайила”, къунши республикайра аслу тушир тешкилатар-республикаяр арадал гъунив эгечIайла, гьар са халкьдин векилар чпин итижрин къайгъуда гьатайла, лезги халкьдин рухваярни кьулухъ акъвазнач. Абуру 1989-йисан декабрдиз “Садвал” тIвар алаз халкьдин общественный гьерекат яратмишна. И вахтунда къумукьрихъ “Тенглик” (гьахъвал), ногъайвийрихъ “Бирлик” (садвал), аваррихъ “Имам Шамилан тIварунихъ галай халкьдин фронт” авай.
За, художник Сейфедин Сейфединован мастерскойда “Садвал” гьерекатдин тешкилатчийри кьиле тухвай сифте мярекатдилай гатIумна, Белижда, Кьасумхуьрел, Мегьарамдхуьре, Махачкъалада, Дербентда кьиле фейи съездра ва маса мярекатрани иштиракна, за анрай репортажар, макъалаяр кхьена. Пагь, трибунадихъ экъечIиз, цIалцIам, яцIу гафар лагьайбур гьикьван хьана! Гзаф вахтара, садаз-садан ван текъвез, сада-масадаз тикъетар ягъиз, дуьз теклифарни кьан тийиз. Аламатдин кар ам тир хьи, винидихъ тIвар кьур стха халкьарин гьерекатрин кьилера гьа са ксар амукьна, чибуру лагьайтIа, гьар съезддал цIийи-цIийибур хкяна. Белки, гьа икI тирвиляйни, садахъни бегьемвилелди ихтибар тавурвиляй, вири са гафуна тахьайвиляй, ватанпереслу гафарихъ крар тахьайвиляй “Садвилелай” вичин вилик эцигай везифаярни кьилиз акъудиз алакьнач жеди. Халкьни кIеви сергьятдин (Москвадай атай лап чIехи гьакимрини “экуь сергьят” жеда лугьуз хиве кьунайтIани) къармахра гьатна.
Ватанпересвал. Халкьдин гьи месэла къачуртIани, ватанпересвилихъ галаз алакъалу я. Италиядин писатель, тарихчи Артуро Графахъ ихьтин камаллу гафар ава: “Шад декьикьайра кьуру дамахар, нубатсуз гьерекатар авуналди халкьдиз кIанивал къалурун ваъ, гьар юкъуз ва галатун тийижиз виридан хушбахтлувилин гьакъиндай къайгъу чIугун ва гьа идалди лавгъавал тавун халис ватанпересвал я”.
Чи гзаф хуьрера сеняткарвилер кардик квайди тир. Советрин девирда анжах гамар храдай цехар амукьна. Гила гьабурни амач. Гьа са вахтунда Кубачида, Гоцатлида, Унцукулда, Балхарда, ЦIудахарда, Рохатада къизилдикай, гимишдикай, кIарасдикай, чепедикай, хъицикьрикай, сарикай жуьреба-жуьре шейэр расдай, цвадай устIарар, цехар ама. Бес вучиз чи районрин кьилера авай руководителри — “ватанпересри” чи хуьрерин гамарин цехар хвенач? Табасаран, Хив районрин бязи хуьрера гамарин цехар ама. Абуру кIвалахзава, заказар тамамарзава.
Чна районрин, хуьрерин гьакимвал авур, колхозрин, совхозрин кьилера акъвазай ксарин (юбилейрихъ галаз алакъалу яз) тарифарни ийизва, амма, авайвал лагьайтIа, советрин девирда хуьрер аваданламишуниз, жуьреба-жуьре дараматар, имаратар эцигиз бюджетдай пуларни ахъайзавайла, садани рекьера, куьчейра къир туникай, школайрин, клубрин, библиотекайрин, медпунктарин хъсан, къулай дараматар эцигуникай фикирнач. Бюджетдай ахъаяй пулар, ишлемиш тийиз, элкъуьр хъийиз хьана. Гьавиляй Кьиблепатан Дагъустандин хуьрерин гзаф рекьер гатуз руквади, хъуьтIуьзни кьаради кьунва. Чи аялри муьхцериз ухшар, ацахьдай гьал алай школайра кIелзава. Медицинадин, культурадин идараяр лап татугай гьалда ава. Жуван халкьдин, жемятдин къайгъуда тахьайдаз ватанперес гьикI лугьун?!
Концертра “Сагърай лезгияр!” гафар тикраруналди, “Зун лезги я, лезги я” манияр лугьуналди, крар вилик физвач, я идаз ватанпересвални лугьуз жедач. Ватанпересвал вуч ятIа, чаз Имам Яралиева, Шайдаеврин хизанри, стхаяр Абасоври, Абдулкеримоври, Мирзе Мирзоева… къалурзава. Гьайиф хьи, абурулай чешне къачудайбур, жуван хуьр, район, макан авадан, мублагь ийидайбур гзаф жезвач. Белиж поселокдиз эвичIнавай Хпежрин хуьруьн магьледа са шумуд куьчеда къир тунва. И хъсан кардал гзафбуру пехилвалзава ва поселокдин администрациядин кьил, хпежви Рамиз Гьабибулаеван кIвалахдилай наразивалзава. Ада поселокдиз ахъайзавай бюджетдин пул гуя вичин хуьруьхъ элкъуьрналда. Поселокдин бюджетдай са кепекни гайиди туш, куьчейра хуьруьнвийри чпин пулдихъ къир туна. РД-дин Халкьдин Собранидин депатат Сейфулагь Исакьован, Рамиз Гьабибулаеван, Назим Ибрагьимован, Энвер Гьажимурадован, Зейнал Гьажимурадован ва масабурун харжийрихъ. Хпежвийри хуьр мадни аваданламишдай фондни тешкилнава, ада кIвалахни ийизва. Гьа им ватанпересвал я.
1992-йисан 31-октябрдиз Мегьарамдхуьре лезги халкьдин нубатдинди тушир милли съезд кьиле фенай. Анал Муьзеффер Меликмамедова лагьай гафар къени рикIел алама: “Гзафбуруз чи мурадрикай, макьсадрикай хабар авач ва гзафбур чи гьерекатриз инанмиш тушир саягъда тамашни ийизва. И гьакъикъат рикIел гъана, чна чи кIвалахни тешкилна, вилик тухвана кIанда. Ван алаз рахадайбурни, зурба крар истемишдайбурни чи арайра тIимил туш. Милли Советдин къурулушдик кутунвай инсанрикайни зегьмет чIугвазвайбур тупIаралди гьисабиз жеда. Ихьтин гьал амай кьван гагьда чалай виликди камар къачуз бажагьат алакьда”.
Халкьдин тIал алай вири месэлайрин гъавурда авай, милли тарих чкадал хкиз алахънавай касди гьа вахтунда лагьай гафар гьакъикъатдиз элкъвена. ЯцIу гафар гваз, ван алаз раханай гьа бязибур… Ихьтинбур, гьелбетда, ватанпересар туш. Съездрал къарагъарай са месэлани кьилиз акъатнач.
Къе чи халкьдин яшайиш тарифдай гьалда авач. Жегьилрин чIехи пай республикадилай къецез физва. Алай вахт ватанпересвал къалурдайди, халкьдин игьтияжар, итижар патал зегьмет чIугвадайди я. Писатель Петр Павленкоди кхьенай: “Ватан кIеве авай декьикьайра лап четин крарни вичин хивез къачузвайди халис ватанперес я”. Идахъ галаз сад хьиз хизанда дидед чIалал рахун, лезги адетрал амал авун, абур хуьн, жемятдин къени ва умуми крарик жуван пай кутун, къуллугъчиди патав атай ватанэгьлидиз алакьдай куьмекар гун, къуншидиз мехъер тешкилуникни къуьн кутун, жегьилриз дуьз рехъ къалурун, манийвилер алудиз куьмек гун, государстводин, властдин органра авайбуру, депутатри, Кьиблепатан Дагъустандиз талукь месэлаяр гьялдайла, чпин гаф лугьун, абур уьмуьрдиз кечирмишдай рекьер теклифун — имни ватанпересвал я. Гьайиф хьи, чалай гьа и “куьлуь” месэлаярни кIандайвал гьялиз жезвач. Гьар сада жувалай агъуз вил аладарна, чIуру къилих-хесет жезмай кьван хкуддай вахт фадлай алукьнава.

Нариман Ибрагьимов