Вичин папан диде хайи дидедилайни кlани езнеди адаз “ярдин диде” лугьуда. Амма папан дидедикай куьцlенвай езне адаз “Ирандай тир диде” лугьуз къекъведа. Бес гьикI лугьурай чпин папарин дидейриз чIехи пай гъуьлери, а дидеяр я кьадардилай артух­ ваъ, я тIимил ваъ, са “юкьван” жуьре кIан­­з­авай?!

1964-йисуз лезги филологар папан дидедиз “ирандиде” лугьуда лагьана, икьрар хьа­натlани, къени литературада и гаф гагь “ирандиде” хьиз, гагьни “ярандиде” хьиз кхьизва. Къедалди папан дидедиз лингвистикадин къанунрив кьадайвал гьикl лугьун дуьз жез­ва­тlа  ачухардай кас чахъ хьанач. Гьелбетда, “икl хьанайтlа хъсан тир”, “акl хьанайтlа дуьз тир” лугьудайбур — пара я. Амма вучиз “хъсан” ятIа ва вучиз “дуьз” ятIа лугьудайбур авач.

Мисал патал лугьун, ­филологиядин илимрин доктор Ф.Р.Нагъиева чаз меслят къалурзава: “ирандиде” ва “ярандиде” гафарикай чун кьвед лагьай гафунал акъвазин. Вучиз лагьайтlа, адан фикирдалди, “папан диде” келимадин чкадал лугьузвай гафунихъ “жуван ярдин, кайванидин, уьмуьрдин юлдашдин диде” лагьай мана хьун лазим я ва “анжах ккIана кхьизвай “ярандиде” ибаради   /гьа/ мана гузва: ярдин диде (тёща)”.

Вучиз “папан диде” келимадин чкадал лугьузвай гафунихъ “ярдин диде” келимадин мана хьун герек ятIа, вучиз “яран” ва “ярдин” гафар са метлеб авай гафар яз гьисаб­заватIа, алимди чаз лугьузвач, чун а крарин гъавурда твазвач.

Фейзудин муаллимди лугьузвай гафарал разивал ийиз жедач. Вучиз лагьайтlа, са гададини, вич ашукь яз  яр хьанвай, амма паб тахьанвай рушан (кlанидан) дидедиз “ирандиде/ярандиде” лугьудач ва са ру­шани, вич ашукь яз, яр хьанвай гададин ­дидедиз, адакай гъуьл хьайитIани, “ирандиде/ярандиде” лугьудач. Яни “ирандиде/ярандиде” ярдин (кlанидан) диде туш, ам ди­шегь­ли­дин диде я, кIандатIа вич кIани­ди яз, кIандатIа кIаниди тушиз, итимдиз паб хьайи.

Мадни лугьун, лезги чIала са гафни авач, вич са слогдикай ибарат тир ва вичин талукьвилин (нин? куьн? суалриз жаваб гузвай) падеждин кIалубдиз санал -ан ва -дин жуьредин эхирар авай. Эгер къе аватlа лезги чIала “яр-дин” ва “яр-ан” кIалубар авай гафар, са жуьре диб аваз (“яр” гаф), гьар жуьредин эхирар авай (-ан, -дин), и кlва­лахди чаз анжах са кар субутзава: а гафарин дибар (асул падеждин кIалубар вуж? вуч? суалриз жаваб гузвай) са жуьре сесерикай ибарат ятlани, абур чпин метлебра ва чеб арадал атуна тафават авай гафар я. “Яр-ан” кlалуб авай гафунин диб тир “яр” гаф “ивидин ранг”, “21-мартдилай башламишзавай 15 югъ” ва “Яр тlвар алай гъуц” келимайрин манаяр авай гаф я. “Яр-дин” кlалуб авай гафунин диб тир “яр” гаф “муьгьуьббатдин гьиссералди кIаниди” ва “тарцин къен” келимайрин манаяр авай гаф я. Эгер “яр-ан” кlалуб авай гафунин диб асул лезги гаф ятlа, “яр-дин” кlалуб авай гафунин диб, вичихъ “муьгьуьббатдин гьиссералди кIа­ниди” келимадин мана авай, фарс чlалай атанвай гаф я. И кар адахъ галай -дин эхирди субутзава. Вич са слогдикай ибарат тир асул лезги са гафунихъни тежедай. Яни “яран” ва “ярдин” гафар лезги чlала метлебра ва арадал атай жуьрейра тафават авай гафар я. Гьакl хьайила завай “яран” гаф “ярдин” гаф ла­гьай чlал я, “яран диде” “ярдин диде” ла­гьай­ чlал я лугьузвайбурухъ галаз разивал къалуриз жедач. Лезги чlалан грамматикади чаз а гафарал рази жедай мумкинвал гузвач­.

Лезги “ирандиде/ярандиде” гафунинни “яр”(кlаниди) гафунин арада са алакъани ава­чирди чаз мад лезги диалектра авай гафари къалурзава. Лезги вири диалектра “яр” (кlа­ниди) гаф гьа са жуьре я, амма кьурагь ну­гъатда, мацавийри ва масабуру папан дидедиз “гирандиде” лугьуда. Эгер а гаф лезги ви­ри нугъатра авай “яр”(кlаниди) гафуникай арадал атанвай гаф тиртlа, а гафунихъ кьурагь нугъатда “гирандиде” кlалуб жедачир.

Фарс чlалай кьабулнавай “яр”(кlаниди) гаф лезги чlалахъ галаз са дувулдилай атанвай агъул чlалани ава. Амма а чlала, лезги чlа­­ла хьиз, “яр” (кlаниди) гафуникай папан мукьвабур къалурзавай са гафни арадал атан­вач­. Агъул чIала папаз “хьир”, стхадиз “чу”, папан­ стхадиз “хьиран-чу” (лезги чIала “иран-стха”), вахаз “чи” ва папан вахаз “хьи­ран­-чи” (лезги чIала “иран-вах”) лугьуда. И гафари агъул “хьиран” гафунихъ лезги “ирандиде” гафунин сифте пай тир “иран-” ибарадин мана авайди къалурзава, вични гила лезги чlала амачир “ир” гафуникай арадал атанвай.

Лезги чIала авай “иран-” гафунин манадин эхирдалди гъавурда акьун патал чна агъул чlаланни лезги чlалан арада авай бязи алакъайриз фикир гун лазим я. Агъул чlала “хь” сесинилай башламишзавай гафар лезги чlала пуд жуьреда башламиш жезвай гафариз элкъвезва: са гафара “хь” сес “г” сесиниз элкъвезва (мисал: хьил — гел (след)), са гафа­ра “хь” сес “й” сесиниз элкъвезва (мисал: хьед — йад(вода)) ва са гафара “хь” сес михьиз­ квахьзава (мисал: хьибуд-ипуд (фий нугъат­да) (три)).

Гьакl хьайила агъул “хьир” гафунин метлеб авай гаф лезги чlала я “гир”, я “йир”, я “ир” хьун лазим тир.

Эгер са жизви вилик къалурнавай лезги ва агъул чlалара авай сесерин арада авай алакъайрин пуд къайда фикирда кьуртlа. Абурукай кьве жуьре гафарин (“гир” ва “ир”) гелер чаз лезги чlалан нугъатрай къени аквазва: “Гирандиде” ва “Ирандиде”.

Лезги чlалан нугъатра “г” сес “й” сесиниз элкъвезвай вахтар (мисал: гиг — йиг(ось)),  “йи-” слог “йа-” слогдиз элкъвезвай вахтар (мисал: йиргъан — йаргъан (одеяло)) ава. Гьакl хьайила мумкин тир “гирандиде” гаф са бязи лезги нугъатра “йирандиде” гафуниз ва гьамани “йарандиде” гафуниз элкъуьн.

Амма кьурагь нугъатдин гафара авай “г” сес садрани куьре нугъатдин гафара “й” сесиниз элкъвезвач. Кьурагь нугъатда гьалтзавай “гирандиде” чавай куьре нугъатда “йирандиде” гаф хьайиди туш лагьайтlа жеда. Вучиз лагьайтIа кьурагь нугъатдин “г” сес куь­ре нугъатда “й” сесиниз элкъвей са дуьшуьшни авач. (“Йирандиде хьайи гаф яз хьайитlани, а гаф “йир” (паб) гафуникай арадал атанвай гаф тир, “яр” (кlаниди) гафуникай ваъ).

Чи веревирдери къалурзава: лезги чlалан нугъатра виликдай са метлебдин “ир” ва “гир” гафар авай. Чеб къенин юкъуз амачир, чпин метлеб “итимдин паб” келимадин метлебдиз мукьва тир ва чпикай “ирандиде” ва “гирандиде” гафар арадал атай, “папан диде” келимадин мана авай.

Гьакl хьайила чна литературадин лезги чlала, вичин бинеда куьре нугъат авай, папан дидедиз анжах “ирандиде” лугьун лезги чIалан къайдайрив кьадай кар жеда.

Гьелбетда, папарин дидеяр пара кlандай езнейри абуруз идалай кьулухъни “ярандидеяр” лугьуз давамарайтlани жеда ва давамарни ийида, садазни яб тагана. И кар “ярандиде” гаф лугьузвай касдин муьгьуьббатдин къативал къалурзавай кар жеда, амма вич чlалан къайдайрив кьан тийизвай…

Мансур Куьреви