Гъилевай йисан “ЛГ”-дин 25-нумрада М.Жалилован “Тамун мах” поэма чапнавай. Ада зун яргъалди фикиррик кутуна, эхирни, и цIарар кхьиниз мажбурна.

Поэма вири 440 цIарцIикай ибарат я, шаир­ди абур, чпин мана-метлебдин акьал­тIай­ви­лиз килигна 8 патал пайнава. ЯтIани сад тир манадалди ва сад тир лирикадин игит­дал­ди абур мягькем я. Вафалувилелди халкьдиз, Ватандиз къуллугъун, четин вах­­тара гьар са карда патав гвайдаз куьмек гун — эсердин кьилин тема я. Гьар са кас са­бур­лудаказ чIехи хьун, садаз-сад хъсан ва игит краралди чешне­ хьун ва а ерияр къвезмай несилрив агакьа­рун — ингье поэмадин важиблу мурад. И кар фикирда кьуна, шаирди поэмадин агьвалатрин вахт къалурнавач. Къе, пака, гьамиша — ингье вахт. И кардалди “Тамун мах” шаирдин­ “Артур” ­поэмадиз мукьвани я. Игитвилин те­ма ва ам мидаим яз яшамиш хьун — шаирдин­ эсерра­, пайдах хьиз, вилик ква, виливай кьа­тIуз жезва­.

Поэмайрихъ ихьтин къушабавилелай гъейри, чаравилерни ава. Эгер “Артур” поэ­мада агьвалатар реализмдин бинедаллаз кьиле физватIа, яни игитдин уьмуьр авайвал ачухарнаватIа, “Тамун мах”, эсерда абур гужлу аллегориядикай хийир къачуна, реализмдинни романтикадин методар сад-садак какадарна ачухарнава. ТIебиатни  гьа­къикъат санал ала. Ма­сакIа хьунни мумкин туш, вучиз лагьай­тIа тIебиат чи яшайишда виридалайни гужлу, гуьзел, ширин затI я. Ша­ирди адан къуват, кичIе туширвал, мергьямат­лувал — вири хъсан ерияр мегъуьн тар­цин­ (прототип — Рос­сиядин Игит Зейнудин Батма­нов) къаматда тунва. Ам поэмадин кьилин игитни я, тамун даяхни. Ам сабурлу ва акьул­лу я. Ада­лай че­тин­ де­кьи­кьайра вични хуьз, амайбурузни кIевяй экъе­чIиз куьмекиз алакь­зава.

Зегьметкеш Мегъвец буба гьакIан кьуру чкадал ихьтин зурбади хьанач: ам халкьдин арада чIехи хьана, адавай тежриба къачуна, писни — хъсан чирна, уькIуь-цуру дадмишна. Нетижада ам са куьнизни табий тежедай къуватдиз элкъвена. Гила ада вафалудаказ тамни хуьзва.

— Виш йисара чIугваз зегьмет,

Тамуз буба хьана зун.

Таму зунни хвена, гьелбет,

Гьахьняй зурба хьана зун.

Гатфарин гуьзел шикилрилай башламиш жезвай поэма — мах мад гатфарин, амма пашманвилин тав квай шикилралди куьтягь жезва. Маса гафаралди лугьун хьайитIа, ша­ирди поэмадин, къизилдин закIалдин хьиз, кьил кьилел хканва. Эгер авторди гьалкъада сифте экуьвал алай къашар тунватIа, винидихъ лагьанвайвал, эхирдай чаз а ту­пIал­да ра­гъул­вал алай безекри нур гуз аквазва: тамуз буба хьайи тар чIурал ярх хьанва, рекьизва, халис инсан уьмуьрдай хъфидайди хьиз. Амма кIелзавайдан рикIиз залан жезвач. ГьикI хьи, хъфизвайда жанлу жегьил­ несил тунва.

Ингье зи там.

Жегьил мегъуьн

Тарав ажеб сифет гва!

Фарашвилиз килига куьн —

Такабур я! Хифет гвач!

Гьа им гила — сагьиб тамун,

Ала чIехи постунал,

Зегьемлувал ийиз умун,

Шад я вичин бахтунал.

Эхь, Мегъвец бубади (акьван имтигьанар акур) чIехи авур хва — хтул бахтлу тахьана, вуж хьурай? Бубади Ватандиз, халкьдиз ва вичин виждандиз вафалувилелди къуллугъна, несилдин кьил чиле тунач. Ахьтин бубаяр гьар  камуна гьалт тийизвайдини жегьил мегъуьн тарцизни чизва, вири тамузни.

“Тамун махуна” кьилин игитдиз тIебиат ви­ри ядигар я. И кар тестикьарун патал Мерд Алиди зурба Мегъвец бубадин лувак чIехи жезвай мегъуьн тазуниз авай кьван “имийринни миресрин” къалин жерге шикилламишзава: мегъуьн тар, хур яру нуькI, къарасу, рагъ, къуьр, цуцIул, сикI, сев, ачкар, леглег, кIекIе — вири ибур тамун уьмуьр гурлу ийизвай жемят я, гьатта тамуз кавал хьайи живни кваз.

Мерд Алиди Мегъвец бубадин (Зейнудин Батманован) къамат жанлу авун патал не­инки хъсан хесетрин инсанрин къилихрикай, гьакI ада пис ниятрин сагьибрин гьерекатрикайни жезмай кьван менфят къачунва. Чайгъундин гар, хъуьтIуьн аяз, тIурфандин цIай­ла­­­пан, къаних жанавур, мишерар гвайбур, террористар гьа ихьтинбурукай я.

Са жанавур, тIишни кьацIай,

Рахаз ава кулара:

— Айиб авач, акъудда цIай,

Къуьрер, за куь хамарай…

Эсердин тамам кульминация адан 6-паюнай ачухдиз аквазва. Чинар кIевнавай вагьшийри жегьил хизандиз сурун инад ийизва… И легьзеда Мегъвец бубадин кукIушдай нахушрал лашар къвазва.

Фасикь ксар катна,

Туна есирар:

Михьи хьана

Чагъа алай гьасирар.

Эсердин гьар са паюнай аквазвайвал, гьар са чIуру кам куьмекдиз акъатзавай дуьз­вал ва гьахълувал гвай къуватди акъвазарзава. Ам вафалувили, сабурлувили, наси­гьат­чивили, инсанпересвили йисаралди гатана лигимарнавай дуствилин тур я. Ахьтин ту­рунив шаирди вичин поэмадин пис къилих­рин­ иесияр гатазва, гьавиляй абурун чIуру ниятарни, кьиле физвач. Амма…

Анжах са кар —

Бирдан рахай луьлейри

Хирер тунвай

Тарцин хурал гуьллейрин.

Мешебеги тир жеди тар,

Игит тир!

Тама и кар

Вирибуруз бажит тир.

Россиядин Игит Зейнудин Батманован руьгьдин къуват гьа ихьтин аллегориядин об­разда туналди авторди игитвал буш чкадал тежедайди къалурзава.

Эхиримжи декьикьайрани ада несилдиз веси тазва:

— Хизандивай жемир чара,

Гьяла санал дердияр.

Вирибурув хьана ара,

Тамир садни акси яз…

 

Лагьана, тар хьана татаб,

Жакь-жакьарна кIарабри.

Ацахь хьана чилиз азаб,

ЦIугъна, белки, чIварахри.

Инал кIелзавайдавни а тIал агакьзава.

Зи гуьгьуьлни хьана сугъул,

Умуд эксик хьайид хьиз.

Зулун югъни акваз рагъул,

Хьана чIух зал къвайид хьиз.

Эсер гужлуди, таъсирлуди, регьятдиз кIе­лиз ва гъавурда акьадайди хьун патал шаирди поэма кьиляй-кьилиз аллегориядалди теснифнава. Им сад. Кьвед ла­гьай­ди, агъадихъ галай хьтин:

— Зун вуж я бес? — акъудна сес

ГъвечIи нуькIре хур яру.

— Зун я адан халис мирес.

Чир хьухь, зи тIвар я Кару.

Олицетворенияр авторди 27 чкадал, “аял хьтин”, “цел хьиз”, “туьк хьиз”, “кIашар хьтин”, “къагьриман хьиз” — гекъигунар 15 чкадал, “хуш ни”, “хъипи чил”, “гъвечIи нуькI”, “къацу атIлас”, куьгьне далдам” — эпитетар 70 чкадилайни гзаф ишлемишнава. Им, гьелбетда, 440 цIар авай эсерда тIимил туш. Ахьтин фикирдал къвезва хьи, авторди вичин эсер, виртIедив ацIай фенжан хьиз, образрив ацIурнава.

ЦIийи эсердалди шаир ва публицист М.Жалилова вич залукда акъвазна, бандитрин есирдай жегьил хизан азад авур, ажалдин хуруз кичIе тахьана фейи кIириви хва, Россиядин Игит Зейнудин Батмановаз чIур тежедай гьиссерин гуьмбет эцигнава.

Абдул Ашурагъаев