“Лезги газетдин” алай йисан 26-нумрадиз ­акъатнавай  “КIирияр  ва  Аразрин  тухум”  ма­къа­ла кIелайла, зун къелем гъиле кьуниз мажбур хьана.

“Архиврин документра КIирияр “Икра” тIвар алаз гьатнава. Ихьтин тIвар вучиз ганатIа ачухарзавай тарихдин чешме малум туш. Хуьруьн гьакъикъатдин тIвар и мулкара булдиз экъечIзавай кIирийрихъ  (об­лепиха) галаз­ алакъалу я”, — кхьизва ма­къаладин авторди. Эгер им фикирдин са жуьре (версия) хьиз къейднавайтIа, и месэладал акъваз тавунай­тIа­ни жедай. Ам­ма… Хуьруьз “КIири” (дувул “КIир” гаф) тIвар­ гунай кьил акъудиз, писатель, Да­гъу­стандин ктабрин издательстводиз, “Коммунист” (“Лезги газет”) газетдин редакциядиз регьбервал гайи Къази Къазиев (Букаран Къази), филологиядин илимрин доктор, профессор Ражидин Гьайдаров, ­писатель Садко Гьажиев, ДГУ-дин филологиядин факультетда кардик кваз хьайи, алим Александр Назаревича регьбервал гайи фольклординни литературадин ре­кьяй илимдинни ахтармишунин институтдин (НИИФЛ) векилар алахъна. Амма абурувай и месэладай тамамдиз кьил акъудиз хьанач. Гьавиляй, зи фикирдалди, хуьруьн тIвар кIи­рий­рихъ (облепиха) галаз алакъалу я лагьана тестикьарун дуьз туш. Им анжах фикирдин са жуьре хьиз кьабулиз жеда.

Р.Гьайдарован къейдералди, Кьасумхуьрелай Кьурагьиз фидай фургъунринни арабайрин рехъ КьепIиррин хуьрелай виниз, КIи­рийрин Калапад турпагъдай винелди авайди тир. КIирида “Караулка” тIвар алай чкадилай КIутIларин гьамамрал кьван авай гъулцин рекьикай гуьгъуьнлай жемятди, мелер ийиз, машиндин рехъ туькIуьрайди я.

Кьиблепатан Дагъустан Туьркиядин пацук акатайла, и рекье Бикедин фургъун акIай уьлен чкадал адан эмирдалди муьгъ эцигна­. “Бикедин­ муьгъ” Калапата къени ама. Дербентдин чувудрин савдагарар чпин шейэр авай арабаярни гваз Кьурагь галай патахъ фидайла, тамукай­ къачагъар хкатиз, абур та­рашиз хьаналдай. Кьиникьикай хкатна, катай чувудри, Дербентдиз хъфейла, “Чун кIи­ринай ягъай” (яни гвай шей-шуьй тарашай чка) лугьуз ван акъатайла, хуьрел “КIири” тIвар эцигайди я лугьудай.

Садко Гьажиеван фикирдалди,  “КIирияр” тIвар алай тухум гилан Докъузпара райондин­ Къурушрин хуьряй куьч хьайиди я лугьу­дай.

“Мадни башкъа, бязи сурарин къванерал атIанвай кхьинар садавайни кIелиз жезвач…”, — къейднава Айнуллагь Абдуллаева. Лагьана­ кIанда, гьеле 1980-йисара Дагъустандин тIвар­-ван авай чIехи алим, арабист Амри Ших­саидов Кьурагь райондиз мугьман хьана. А чIавуз профессорди вири хуьрерин сурарин, мискIинрин дараматрин цлара тунвай зурба къванерал кхьенвай вири гафар кIе­лай­ди я. За гьа чIавуз КПСС-дин Кьурагь райком­дин пропагандадинни агитациядин от­делдин заведующийвиле кIвалахзавай­виляй райкомдин руководстводин тапшуругъдалди, Амри Рзаевича ахтармишунар кьиле тухудайла, зун датIана адан патав гвай. Тайин хьайивал, райондин тарихдин виридалайни куьгьне кхьинар Кьуьчхуьррин хуьруьн жуьмя мис­кIин­дин цла авай къванцел кхьенвайбур хьана. Адалай гуьгъуьниз Кьурагьрин МирчIийрин магьледа авай куьгьне мискIин­дин цла авай къванцеллай кхьинар ва ахпа КIирийрин мискIиндин цла авай къванцел атIанвай кхьинарни рекъемар тестикь хьанай. Зи хайи хуьруьн тарих Россиядин лап куьгьне шегьерар тир Керчдинни Дербентдин тарихрилай сур тиртIа, кIандай заз. Амма зун паталди гьакъикъат, дуьзвал чандилайни багьа я.

“…Гьажибала Магьмудов хуьруьн мулкара гъуьрчез фена. Нисинин береда фу нез ацукьнавайла, адаз дуьшуьшдай чIеме­­рук­дин хьелинал хьиз кIвенкIвер авунвай, чпиз ракъи­нини марфари тади ганвай са меке авай къванер жагъана. Гь.Магьмудов ацукь­­навай чка кIи­ривийрин арада маш­гьур Чандардин раган кьил тир. И делилди тестикьарзавайвал, хуьр гьеле къванцин алатрикай менфят къачузвай девирдани авай”, — нетижаяр кьазва ав­торди. Эгер а къванер тарихдинни архео­логия­дин месэлайрал машгъул жезвай алим­рив агакьарна, абуру авторди къейднавай фикир тес­ти­кьарнайтIа, зун, кьве гъилни хкажна, и де­лилдихъ галаз рази жедай. Амма…

1968-йисуз за ДГУ-дин филологиядин фа­культетдин урус чIаланни Дагъустандин чIала­рин отделенида 2-курсуна кIелдайла, чун, са десте студентар, Дагъустандин чIала­рин кафедрадин заведующий Р.Гьайдарова, НИИФЛ-дин регьбер А.Назаревича, университетдин муаллим, тIвар-ван авай арабист Гъалиб Сады­къиди санал кIватIна, хуьрериз рекье ту­най. Чаз анра яшамиш жезвай савадлу агъса­къал­рихъ галаз гуьруьшмиш хьу­нин, хуьрерин тIва­рар арадал атунин гьакъиндай справкаяр ва, жагъана хьуй, куьгьне ктабар хкунин тапшуру­гъар ганвай. Зун гьа и йисан гатуз хайи хуьруьз­ хтана ва гьа девирда савадлу хуь­руьн­вияр тир Мегьамедэмин Мисрихановахъ, Шихкерим Шихкеримовахъ (Яргъараллай), яшлу инсанар тир Рагьман Бубадихъ, адан кайвани Ризиядихъ, Лейли Батмановадихъ, вичин­ яшар вишев агакьзавай Къизил Алимирзоевадихъ ва масабурухъ галаз, абурун кIвале­риз фена, суьгьбетарнай. Абурун ва писатель Къази Къазиеван ихтилатрай малум хьайивал, КIирийрин хуьруьн бине эцигай кас Шейх Унус я лугьудай. Ада, Кетин дагъдин хурал алай Кетик хуьряй (Текидай ваъ) чкадин къачагърихъ ва паталай атай чапхунчийрихъ галаз хьайи бягьсерин нетижада катна, югъ мичIи жезвайла, КIирий­рин хуьруьн вилик квай Тапусдин чин тIвар алай кьакьан тепедин кьилел йиф акъудналдай. Душман мукьва жез хьайитIа, акурай ла­гьана, ада маса чка ваъ, тепедин кьил хкянай. Адахъ вичин вахни галалдай. Рекьи янавай стхани вах анал ахварал феналдай. Экв хьана, ахварай аватайла, абуруз гила Шейх Унусан пIир алай чка кьулухъ дагъ галайвиляй ва вилик падни кIирий­рин (облепиха) кул-кусри кьунвайвиляй душмандивай гатIумиз тежедай, яшайишдин ери-бине кутаз жедай хелвет чка яз акуналдай. Чепрярикай виниз, кIвачин рехъ кьуна, Калтуррин (вине авай магьле) ери-бине кутуналдай. “Гьикьван зун инай-аниз катда. Къенлай кьулухъ зи кIвал­ни, кьейи­ла сурни, гьа инал хьурай лагьана”, — веси авуналдай Шейх Унуса. Калтурриз­ гуьгъуьнлай Шейх Унусан уьммет лугьуз­вал­дай. Анлай кьулухъ ина лакрин (яхулрин) рай­онрай, Гуржистандай ва Докъузпара патай­ куьч хьайибуру чпин ери-бинеяр кутуналдай.

Зи кьатIунрай, Шейх Унус вич авай хуьряй катунин себебар 2008-йисуз Дагкнигоиздатди чапнавай Къурбан Акимован “Гьай тахьай гьарай” романда гьатнавай тарихдин себебар хьунни мумкин я.

Айнуллагь Абдуллаеван макъалада ихтилат физвай Араз тарихда хьайи кас туш лагьана, завай тестикьариз жедач. Амма авторди Аразан куьгьне кIвалер Калтуррин магьледа гьинал алайтIа, адан къуншияр ву­жар тиртIа, гьадакай са гафни кхьенвач. И кардини шаклувал арадал гъизва.

За винидихъ тIварар кьур яшлу кIири­вий­рин ва гьакIни школада кIелзавай йисара Са­яд ва Лейли Батмановрин ихтилатрай чир хьайи­вал, Шейх Унусан пIирен кьулухъ галай­ кIва­лера са хизанда пуд стха — Агьмад, Сефе­ра­ли ва Тагъибег — хьаналдай. Сеферали, мал-къара хуьдай чIурар, хъсан уьмуьрдин шар­тIар ава лугьуз, Питен дагъдин къазмайрал акъатналда. Гуьгъуьнлай ада ЧIафар хуь­руьн ери-бине кутуналдай. Залзалайри ва тIеби­ат­дин маса татугайвилери абур Кьурагьиз куьч хьуниз мажбурна. Агьмедоврин ва Се­фера­лиеврин фамилияр алаз, Калтуррин тухумдин невеяр къени Кьурагьрин хуьре яша­миш жезва. Кьурагьвийри чпин чIехи буба­дин­ тIвар эх­цигай, хуьруьн мискIинда яргъал йисара фекьивал авур ЧIафар Агьмедаз, Яр­кIи Агьмедни лугьудай. КIири Агьмед талгьа­на­, Яр­кIи Агьмед лугьуни хуьрел КIири тIвар акьалтун кIи­рийрихъ (облепиха) галаз ала­къа­лу авун шаклувилик кутазва. Чпин яшар 90 йисарилай алатнавай кьурагьвияр тир Салманов Исамудина ва Гьажиев Къадира зи ихтилатрин ери-бине генани хъсандиз тестикьарда.

Ахцегь патан агьалийри Кьурагь дереда авайбуруз — яркIижувар, Кьурагьри Хив патан агьалийриз яркIапатанбур лугьуда. Хивди ла­гьайтIа, табасаранриз яркIижувар лугьузва. ЯркIижувар гафунай кьил акъудун патал гафунин дувул тир “КIир” гьинай атан­ва­тIа, алимри субут тавунмаз, хуьрел КIирияр тIвар гьикI акьалт­натIа лугьун четин я.

Винидихъ тIварар кьур пуд стхадикай тек са Агьмед вичин ери-бинедал аламукьна. Та­гъи­бег лагьайтIа, Макьарин вирин къерехдал куьч хьана ва ина Ругунрин хуьр арадал гъана. Анайни и тухумдин векилар Кьасумхуьруьн, Мегьарамдхуьруьн районриз, Каспийск шегьердиз ва масанриз куьч хьана. Къени абурун несилар гьанра яшамиш жезва. И малуматар гьа тухумдай тир, вич исятда Кьурагь райондин КIутIларин хуьре яшамиш жезвай агъсакъал Тагъибегов Адиширинавай ва КIирийрин хуьре яшамиш жезвай Россиядин Игит Зейнудин Батманован диде, вичин зи­гьин-кьатIунун къени сагъдаказ амай Сул­танханум Батмановадивай субутариз жеда.

Гьакъикъат патал и тухумдин векилар Кьу­рагь райондин Хвережрин хуьре Гьададов ­фамилия алаз яшамиш жезвайди талгьа­на жедач.

А.Абдуллаева вичин макъалада ихтилатнавай Хутаргъринни Ялцугърин хуьрерин агьа­лияр чеб-чпел яракь гваз фейидакай тарихда са делил кьванни амукьдачирни? Етим Эмин, Кьуьчхуьр Саид, Алкьвадар Гьасан Эфенди, Ярагъ (Квардал) Мегьамед Эфенди, Къазанфарбег ва гьа ихьтин маса савадлу лезгийри ахьтин агьвалатдикай са гафни талгьана, кхьин тавуна тадайни?

“Къагьриман ими” лугьуз кхьизва “КIи­ри­яр ва Аразрин тухум” макъаладин автор­ди. Къагьриманан фамилия Мамедов тир, гилани гьакI я. Автордин фамилия — Абдуллаев. Ими низ лугьузвайди я?..

Яргъал йисара КIирида туьквенчи яз кIва­лахай Ватандин ЧIехи дяведин иштиракчи, гзаф къаравилияр чидай Исаев Жарудиназ са бязи муьштерийри “Жарудин халу” ла­гьай­ла, ада, абурухъ элкъвена, “куь диде чи кIва­ляй тухвайди тирни?” лугьуз, зарафатдай. Ам гьахъни тир.

Сарага авай Къазиев Агъамирзе зи чIехи бу­ба (дидедин дах) я. Ам рагьметдиз фейила­, зунни, ам кучукдайла, сурарал хьанай. А.Аб­дул­лаева вичин макъалада къейднавай Къагь­риманан ихтилатдин ван заз хьайиди туш.

Гьуьрметлу мирес Айнуллагь Абдуллаев!­ Араз бубадин сурал алай гуьмбет туь­кIуьр хъувун, адан цла кхьинар атIанвай къван тун лап хъсан кIвалах я. Амма чи тарихдин цуьруьгъуьлдал кIвач элягъун, адан руьхъверик тIвал хуькуьриз алахъунин чалишмишвилер кутугай кар яз аквазвач заз. Лезгистандин, гьа жер­гедай яз КIирийрин хуьруьн туху­мар кьилдин ксарин тIварарихъ ягъиз хьайи­тIа, чун хъсан нетижайрал къведач. Мусурманрин динда ­Вагьаб гьахъ я лугьудайбуру (вагьабизм), Украинада кьил хкажнавай Шухевичрини Бендерри ва маса уьлквейрин миллетчийрин къундармайри чпин халкьар гьинал гъанватIа, аквазва чаз. Ихьтин агьвалатрикай чна дуьз тарс хкудна кIанда. Чи газетрин чинриз акьалтзавай несилри хийир къачудай, менфят хкуддай, гьакъикъат дуьз ачухарзавай макъалаяр акъудайтIа, хъсан жеда. Им зи фикирни я, меслятни.

Фахрудин Мирзоев,
Кьурагь райондин ветеранринни агъсакъалрин советдин председатель