Кьиблепатан Дагъустандин, кьилди къачуртIа, Докъузпара, Мегьарамдхуьруьн районра-жуван хайи мука эхиримжи вахтунда жезвай бязи крари, жув виликан пограничник (сергьятчи) хьуниз килигна, зак къалабулух кутазва.
Чун, лезгияр, хайи чилин юкьни-юкьвай государствойрин (Азербайжандин ва РФ-дин) сергьят чIугун тарихда садрани такур халкь я. Чун агъзур йисара Кьулан вацIун кьве патани са халкь, са ватан яз яшамиш хьана. Чи вацIукай чаз сергьят, къадагъа алай чка жеда лагьана, ата-бубайри бажагьат фикирнай. Амма чун къе и кардин шагьидар хьанва. Шаир Лезги Нямета лагьайвал, Лезгистандай Лезгистандиз финиз мажбурнава. Гьахъ-ришветни гана! Са лезгийриз муькуь лезгияр гьакьван такIан хьанва жал?!
Кьулан вацI сергьятдиз элкъуьрна 20-25 йисар алатнава. Виликрай чи агьалийри салар цазвай, хеб-мал хуьзвай, гьакI сиягьатриз физвай, цIам-кIарас, къван-херхем кIватIзавай хейлин чкаяр, гьуьлелай дагъларин кукIушрив агакьна, гила сергьятчийрин гъиле тунва, къадагъа алай махсус зонадиз элкъуьрнава. Чубанди, суьруьдив фидайла, чумахъ ваъ, паспорт, яни вич гьинай ва вуж ятIа чирзавай документ къачун лазим хьанва.
Инал зун сергьятдилай элячIунин къайдайрикай рахазвач. А кар чина са кьадардин къайдадик акатнавайди хьиз я. Зун рахазвайди чи хуьрериз фин-хтунин, анра яшамиш хьунин, гьакIани чилерикай, шартIарикай дарвал авай инсанар мадни кIевера туникай я. Яваш-яваш чи хуьрерин рекьерал цIуд-цIувад йисуз икьван гагьда тахьай жуьредин яракьлу “постар”, инсанар “ахтармишдайбур”, къанун-къайда “мягькемарзавайбур” пайда жезва. Месела, миграгъвидивай, Махачкъаладай ва я масанрай хтана, Миграгъиз, текивидивай, кIелетвидивай, къурушвидивайни гьа икI чпин багърийрал кьил чIугваз хъфиз, чкадал аламайбурувай чпин чIурара, яйлахра рикIиз кIани чкада хеб-мал хуьз хъжезмач. Усугъчайдал агакьай кас, паспорт гвач лагьана, винелди ахъай тавурла, ам бес вич-вичелай къанунсуз крар авуниз мажбур жедачни? Къалажухвийривай, гарагъвийривай, къурушвийривай хейлин векьин уьруьшар, яйлахар, тамун кIапIалар къакъатнавайдакай рахунар, кхьинар гзаф хьайиди я. Гила муьгъверганвийрин, гиливийрин ва икI мадни маса хуьрерин агьалийрин саларни векьер, цацун симер чIугуна, къакъудзавайдакай кхьизва. Къе пака чун Самурдин тамузни ахъай хъийидай хьтинди туш.
Эгер государстводин сергьят хуьнин законрай фейитIа, Каспий гьуьлелай дагъларин кукIушрив агакьдалди, Рутул районни кваз, чи вири лезги чилер сергьятчийрин зонадик акатзава. Мегьарамдхуьруьн, Докъузпара, Ахцегь районрин гзаф хуьрер сергьятдин гьа цIарцIел ала. Анриз фин-хтунни, иллаки йифен вахтунда, лап къадагъа алай кар жедай. Бес икI авуртIа, чи халкь бубайрин чилерилай катдани? ГьакIани четинвиле, кесибвиле авай факъирар мадни кесибвиле гьатдачни?.. Чун хайи чкайрай катнавай сириявийринни палестинвийрин къайгъуда ава. Ина жуван чилел гьихьтин гьалара твазватIа аку! .
Государствойрин сергьятар эцигдайла, Азербайжандинни Россиядин (Дагъустандин) арада абур “лап экуьбур”, яни са къадагъани алачирбур жеда лугьудай. А вахтара гьеле чи уьлкведин къенепата гьалар, къе хьиз, хъсанзавайди тушир. ЦIийи сергьятар мягькемаризни агакьнавачир. ЯтIани фин-хтунин ва чи хуьрера яшамиш хьунин шартIар, гекъигайла, ачухбур тир. Бес гила? Чечняда, Кеферпатан Дагъустанда дявеяр алатна 20-25 йис жезва. Кьиблепатан Дагъустандин сергьят гила гьакьван хаталудаз, “чIулавдаз” элкъвезвани?
Зи рикIел 1996-йисуз чи Кьиблепатан сергьят хуьзвай пограничникрин (Дербентдин погранотряддин) са командирдихъ галаз авур суьгьбет хквезва. (“ЛГ”, 1996-йисан. 23-август). Ингье адай чIук: “Россиядинни Азербайжандин арада авай сергьятдин патарив яшамиш жезвай, Дагъустандин Кьиблепата сергьятдилай элячIзавай вирибуруз муштулух гун — гъилевай йисан 3-августдиз РФ-дин Гьукуматдин кьил В.С.Черномырдина къул чIугунвай 931-нумрадин къарардал асаслу яз, сергьятдилай элячIдайла, хейлин кьезилвилер тайинарнава, са бязи къадагъаяр алуднава…
Къарарда хъсандиз къейднава: Дагъустандай Азербайжандихъ ва Гуржистандихъ галаз авай сергьятдилай са манийвални авачиз фидай ихтияр сифте нубатда дишегьлийриз, яшарилай аслу тушиз, пенсионерриз ва аялриз (16 йис тахьанвай) ганва. Анжах абурув чеб гьинай ва вужар ятIа тестикьарзавай документар хьана кIанда.
Кьвед лагьай кьезилвал — им Азербайжанда ва я Гуржистанда сергьятдиз мукьва районра хайи ва я анра яшамиш хьайи Россиядин гражданриз, гьакIни Дагъустанда хайи Азербайжандин ва Гуржистандин агьалийриз талукь я. Месела, вич са мус ятIа Яламада хайи ва я ана яшамиш хьайи касдиз гилани, а кар субутзавай документ (паспорт, справка, шагьадатнама) гвайла, сергьятдилай физ-хкведай азадвал ава. И къайда Дагъустанда сергьятриз мукьва районра хайи азербайжанвийризни, гурживийризни талукь я.
Пуд лагьай кьезилвал чи республикадай а патаз, къуллугъдин жигьетдай кIвалах аваз, кIелиз ва я хизандин гьаларихъ галаз алакъалу яз (месела, мехъеррал, кьейиди-хайиди хьайила, начагъбурал кьил чIугваз) фидайла гузва. Анжах и дуьшуьшра крар тестикьарзавай справкаяр, телер, чарар, командировкадин удостоверенияр, вун вуж, гьинай ятIа тестикьарзавай документар вири дуьшуьшра жував хьана кIанда. Сергьятдилай элячIунин къайда гьахьтинди я…”
Сергьядилай элячIун акьван регьятариз алахънавайла, сергьятдин патарив гвай хуьрера гила, 22 йис алатайла, “цIийи къайдаяр” тун яраб нин хиялдиз атанвай “серенжем” ятIа?
Сергьятчиярни чкадин агьалияр са хизан хьиз яшамиш хьана кIанзавайди я. Ихьтин садвал тахьайтIа, дугъриданни, сергьят “чIулавдаз” элкъведа. Им нин хийирдиз жеда?..
Чкадин гьукумдарриз, депутатриз, законар хуьдай органрин векилриз ихьтин крар, гьалар акун лазим тир. Къайдаярни герек тирвал хуьз жеда. Агьалияр ажузарна — ваъ! Амма…
Гьар са намуслу ватандаш Ватан хуьнин къаравулчи, сергьятчи тирди рикIел хвенайтIа, хъсан тир.
Мердали Жалилов
