ЧIал хуьзвайди халкь я.

( Мисал )

Са мус ятIани сабурлу инсан яшамиш жезвай. Яшайишдин гьар са татугайвили адан рикI къарсуриз, гуьгьуьл чIуриз хьана. Ада уьмуьр вири патарихъай агудиз башламишна. Са гафуналди, хуьре — кIвале, четин крарик къуьн кутаз, яваш-яваш, халкьдин ва вичин яшайиш хъсанарна. И чIавуз сабурлу кас, вичи са куьникайни фикир хъийидач лагьана, архайин хьана. Пакад юкъуз адаз къуншидин кали тум галачир дана ханвайдакай ван хьана. “Чан Аллагь, — лагьана ада, — им вуч — аламат я! Гьайванди пака тIветI квелди ярай?”

Къе чунни къаравилидин сабурлу игитдиз элкъвенвай хьиз я. Амма чи ва игитдин арада са тафават ава: а касди гьар са кар вичин иштираквал аваз ийизвай. Чун лагьайтIа, гъилер куьрсарна, серсер хьанва. Чи тIал чав эхиз тазмач. Са ни ятIани гьар юкъуз чал залан шелеяр илитIзава. Яргъариз фидач, за мектеб ва дидед чIал фикирда кьада.

Чи бадейри, дидейри гилани кварар юзурун давамарзава. Ахьтин квар тайин вахтунилай чIе­мел къвезва. Амма чи чIалан квар сакIани чIемел къвезвач, я юзурна акьалтнавач. Зи фикирдалди, чIалан квар агъзурдан гъиле гьатнава. Гьарда­ вич гъавурда авайвал ам юзурзава. Гзафбуруз ам элецIизни кичIезвач. Лазимсуз юзурай квар элецIда кьван.

“Я багьа чи дидед чIал. Вун къадирсузрин гъиле гьатнава. Гуьзелвал гун лазим чкадал ваз кьуьк язава. Вун хъуртни туш эхир. Вал а кьил таквазвай тежрибаяр тухузва. Са “алим” вун цIийи хъийиз алахънава, маса “алим” вун “михьи” ийиз чалишмиш хьанва. Заргарар тушир гьакимарни ви дидарда гьатнава. Са гафуналди, вичиз жи­гъир вуч ятIа течирди ваз шегьре къалуриз гьазур хьанва. Ингье ви къенин кьисмет. Ада чун шадарзавач. ГьикI шад жеда, ви кьисмет чи гъиле амачирла? Чавай сифте ктабханаяр, ахпа ктабар ва абур акъуд­дай ихтиярар, милли чIал чирдай ашкъи, мумкинвал — вири къакъудна. Россиядин ви месэла гъиле авай чиновникри, Москвадани яргъал тир шегьерра ацукьна, вун ваз таниш тушир макьамдал кьуьл ийиз вердишарзава. Яраб ам гьихьтинди жедатIа?!” Ибур неинки зи лезги халкьдин дердияр, гьакI зи рикIин гьарайни я.

И мукьвара хайи чIал диде-бубадиз ва аялдиз кIан хьайитIа мектебда кIелдай къанун акъудунин къарар кьабулзава. Гила лагьайтIа, цIийи кIелунин йисалай 9-11-классра лезги чIалай са-са сят тIимиларнавайдакай лугьузва. Зун инанмиш тушир. Отпускдай хъфейла, за и кардикай ди­ректордивай хабар кьуна. Адани и кар инкарнач. Мад зун кьве рикIин хьана. За тадиз Хив райондин образованидин управленида  лезги чIалай кьилин пешекар Сейфуллагь Шагьмардановаз зенг авуна. Адани зун шад же-дай жаваб тагайла,­ зун Махачкъаладиз А.Тахо-Годидин тIвару­нихъ галай педагогикадин институтдин дидед чIа­ларин сектордин илимдин къуллугъчи Мейланова Жаклина Шарафудиновнадиз зенг авуниз мажбур хьана. Мектебдин директорди гайи гьа сифте хабар тестикь хьана. Икьван чкайриз зенгер авур зун ме­сэладин гъавурда хъсандиз акьуна. Амма руьгь чIалахъ жезвач, кардин кьил гьелелиг заз тамамвилелди тайин туш.

ЧIалан жигьетдай месэлаяр гьялунин ва къарар акъудунин бязи камар акваз, умудри цуьк ахъайзава, руьгьдиз женнетдин багъдиз элкъвез кIанзава. Пака анай нуьгведин ичерин бегьер кIватI хъийидай хьтин фикирри чун бахтарин кье­пIина твазва, чаз милайим милли лай-лай язава. Амма абур, гьайиф хьи, чун сустарунин тавазивилер яз амукьзава. Мурадри ахъайзавай цуькверал кудай хабарар илич хьуни чна милли чIал патал ийизвай чалишмишвилер руьхъведиз элкъуьрунихъ эхир авайдахъ умуд кутаз кIанзава. Бубайри лугьудайвал, марфадикай хкатиз, харцик гьикьван акатрай чун?!

Абдул Ашурагъаев,
Дагъустандин лайихлу муаллим