( Эвел 14-16-нумрайра )
Вакъиайриз вил вегьейла аквазвайвал, хизандиз гуж авур кьвед лагьай дуьшуьшда аял гьакъикъатдани къутармишайди, са шумуд чешмедай малум жезва. И аял гележегдин хан, Фетали-хандин гележегдин буба Гьуьсейн-Али тир. Ам, дугъриданни, Россиядин терефди гьукумдар яз вичин ихтиярра тайинар хъувунай. Гьуьсейн-Али I Петрдиз къалурайди анжах Фетали-ханди II Екатеринадиз кхьей чарчяй малум жезва. I Петрди Персиядиз сиягьатдайла, адахъ галай ксарин рикIел хкунра хан хьун лазим тир бицIек адал къаюмвалзавайбурни галаз императордин патав атайдан гьакъиндай делилар чаз жагъанач. Амма къаюмвалзавайбур тир “жуьреба-жуьре хуьрерин чIехибурун ва хъсан ксарин” 1726-йисан 20-октябрдиз кхьенвай кьин кьунин текстинихъ галаз санал “Къубадин хандин Гьуьсейн-Али — бегдин хцин” кьин кьунин текстни ава. А текстинал асаслу яз “хъсан ксар” Къаракуьредин, Куьредин, Къурушрин, ТIагьиржалрин, Хазардин агъсакъалар тир (АВПР,ф. СРП, оп. 77/1, д.9 (1727 йис); чч.101-102об.). Им пачагьдин патай кьетIен ихтиярар ганвай генерал-аншеф В.В.Долгорукова векилвал ийизвай девир тир.
Амма вири терефрихъай лап итижлу тир и агьвалатдикай, вучиз ятIани, виликрай санани кхьенвач, рикIелай ракъурнава. Гьелбетда, рикIелай алудун Бакиханован вири суьгьбет са шакни алачиз ред авун туш, амма уцмийдин кIвале стхади стха яна кьиникьикай халкьариз хабар тахьана ва идакай Дагъустанда ван-сес акъат тавуна амукьдачир. Дагъустанда кьиле фейи гъвечIи метлебдин вакъиаярни мукьуфдивди раижзавай са шумуд хронограф малум я, амма абурукай садани уцмийрин тухумда хьайи ивияр экъичуникай лугьузвач. И кар гьакIни чкадин тарихдин кхьинра ва хроникайра гьатнавач, гьатта ктабрин къерехрал рикIел аламукьун патал ийидай кхьинрин арадани и вакъиадин гьакъиндай са гафни авач. И агьвалат XVII ва XVIII асирра РагъэкъечIдай патан Кавказда хьайи урусрин ва Европадин авторрин кхьинрани гьалтзавач, гьавиляй игьтиятлу хьана кIанзава.
Мисал яз, Къубадин ханаринни Къайтагъдин уцмийрин арада яргъал вахтунда кьиле фейи чуьруькдин гьакъиндай делилар жагъуриз жеда. Янгикентдин ва Маджалисдин тухумрин арада ивияр экъичунал гъайи къалмакъалрин гьакъиндай гьатта уцмийрин тарихдани кхьенвач.
Академик Бартольда гьисабзавайвал, Къайтагъа са жуьрединни ахьтин ивияр экъичунар арадал татунни мумкин я. Властдивай къакъудай Маджалисдин хизан “Дагъустандин кьиблепатахъ галай чкайриз куьч хьана” (В.В.Бартольд. Сочиненияр, III. 413-ч. Москва, 1965). И хизандин членрикай садалай Къуба областдин хан жез алакьайдакай малуматни санани гьалтзавач, и къуллугъдал тайинарун а вахтунин авторрин фикирдайни акъатнава.
Къайтагъдин уцмийрихъ галаз Къубадин ханарин яргъал тир алакъа хьайиди доктор Иоганн Лерхан кхьинрай аквазва, амма ада лап масакIа кхьизва. 1742-1747-йисарин кьвед лагьай вичин сиягьатдикай ада икI кхьизва: “…шагьди кьуьзуь Усма чукурна ва Къубадин (текстина гьа икI ава — автор) хандиз Усма лагьанва. Ихьтин тIвар гун гьуьрмет авунин лишан я; амма и кас кьуьзуь Усмадихъ галаз акьалтI тийир къалмакъалра, гьуьжетра хьана (1742-йисалай 1747-йисни кваз доктор ва коллежский советник Лерхан Персиядиз кьвед лагьай сиягьатдин гьакъиндай малуматар. СПб., 1790.Ч. 50, 83 — ч.). Кхьинрин и чIукунай аквазвайвал, Иоганн Лерхаз Къубадин ва Къайтагъдин арада аваз хьайи яргъал чIугур чуьруькрикай ван хьанвайтIани, доктор Лерхаз тарих ерли итижлу хьанач, адан кIвалахда Кавказдин ва Персиядин халкьарин виликан уьмуьрдин гьакъиндай малуматар саки авач. Я Къайтагъда хьайи дяведикай, я Къубадин ханар Къайтагъдай тирдан гьакъиндай адаз ван хьанач.
Лерхан и цIарар Къубадин ханар уцмийрин тухумдай тирди тестикьардай ва я Къубадин ханариз уцмийвалдай са гьихьтин ятIани ихтиярар авайвилин кирсеба делил са кьадар дережада хьайитIани хьун мумкин тир. Амма Къубадин ханари гьатта мулкарихъ галаз алакъалу хци гьуьжетар авай вахтарани, вучиз ятIани, и кар тестикьарнач.
Идалайни гъейри, Бакиханова гъанвай тарихда сад-садахъ галаз кьан тийизвай мадни са шумуд чка ава. Сифтедай тарихда ханар лезги Агьмедан сихилдай тушир лагьана кхьенва. Бакихановаз и кар чизвай, къубавийрин фикирдихъ галаз ам таниш тир, ам Къубада яшамиш хьанвай ва адаз къубавийри са тIимил вахт идалай вилик чпин гьакимар хьайибурун тухумдин бине эцигай кас вуж ятIа чир тахьана авачир. Гьавиляй ада Къайтагъдин кьиса лезги Агьмедахъ галаз сад авун кьетIна.
Бакиханова, гуьгъуьнлай Услара хьиз, этнонимикадин “куьлуь-шуьлуьйриз” фикир тагана, вичин ктабда, гьич гъил зурзунни тавуна, кьве генеология сад авуна. Нетижада Къубадин ва Кулахандин тарихда сифтегьан хан, тухумдин бине эцигай кас Гьуьсейн ваъ, адан хва Агьмед я лагьана гьатна (Аббас-Къули-агъа Бакиханов. Гуьлуьстан — и.Ирам. Баку. 1991. IV; 122 ч.).
( КьатI ама )
Бедирхан Эскендеров
