Пешекарри тестикьарзавайвал, лезгийрин вичиз хас тир лишанрин, кьетIен ва гзаф терефрин, са шумуд асирдин девлетлу музыкадин культура сихдаказ халкьдин яша­йишдихъ, адетрихъ, къайдайрихъ галаз алакъалу я. Девирдихъ галаз миллет гьикI вилик фенатIа, музыкадин культурани, улу-бубайрин руьгьдин ирсинихъ галаз алакъа квадар тийиз, цIийивилерихъ, дегишвилерихъ фена.

Эхиримжи цIуд йисара пешекарвилин ва гьевескарвилин музыкадихъ галаз алакъалу ксари халкьдин авазриз еке итиж ийизва. Лугьуз жеда хьи, къе, фольклористрин, музыковедрин, композиторрин ва манидаррин яратмишу­нар, алахъунар себеб яз, лезги музыкади искусстводин алемда лайихлу чка кьазва ва ада виликди инанмишвилелди камар къачузва.

Чи алимри, пешекарри, педагогри милли чIал хуьнин, акьалтзавай несилдиз дидедин чIалал рахаз чирунин, ам вилик тухунин карда милли манидихъни еке метлеб авайди тестикьарзава. Дугъриданни, чи машгьур ва гьевескар композиторри ва шаирри арадал гъанвай манийрихъ яб акалуни лезетни гузва, гьакIни абуру дидедин чIал машгьурзава, ам кIанарзава, къариблухра авай ватанэгьлийрин хайи маканрихъ, чIалахъ авай цIигелвал алудзава. ИкI тирвиляй эхиримжи йисара милли чIал хуьниз талукьарнавай саки вири мярекатрал чи районрин школайра, аялрин бахчайра аялриз лезги манияр чир тийизвайдакай, лезги манияр галаз мярекатар тухун тийизвайдакай наразивилелди малумарнай.

Амма аялрин бахчайрин векилрихъ багьна ава: лезги манийрин, нотайрин кта­бар авачирвиляй чпивай а кIвалах тухуз жезвач. Дугъриданни, ахьтин ктабар авач. 2003-йисуз Тахо-Годидин тIварунихъ галай НИИ-дин издательстводи­ 1-7-классра кIелзавай аялар патал композитор Къагьри­ман Ибрагьимован «Милли школада — музыка» но­тай­рин-манийрин кIватIал акъуднай.

Ингье и йикъара чав шадвалдай хабар агакьна. Мадни чи милли музыкадин искусство вилик тухун патал зегьмет чIугвазвай Къагьриман Ибрагьимова аялриз талукь музыкадин, манийрин ктабар гьазурна ва абур «Мавел» издательстводи акъуднава.

«Ватанпересвилиз гимн» (лезгинкадин къайдада­ кхьен­вай 72 мани ва гимн авай) кIватIални 1-4-классра кIел­за­вай аялар патал кхьенвай манияр авай «Шад манияр» ктаб пара иердиз чIагурнава, музыкадин муаллимар фад гъавурда акьадай жуьреда чапнава. И кIватIалар чи аялрин музыкадин искусстводин цихъ гьарарат никIерив лейсан­дин марф агакьай гьисабдай я лагьайтIа, зун ягъалмиш­ же­дач. Ктабар музыкадин вири шартIар фикирда кьуна чапнаватIани, тиражар гъвечIибур я. Кьве-кьве виш экземп­ляр. Кьиблепатан Дагъустандин районрин ва шегьеррин аял­рин бахчайрал са-са ктаб гьалтайтIани, разивал ийиз­ жеда. И хъсан кар кьилиз акъудиз куьмек гайи меценат, Санкт-Петербург шегьерда яшамиш жезвай курхуьруьнви Шайдаев Зураб Турабовичаз рикIин сидкьидай сагърай ва баркалла лугьуз кIанзава.

«Ватанпересвилиз гимн» кIватIалда гьатнавай манияр, гьакъикъатдани, хайи макандиз авай кIанивиликай, чи къадим хуьрерикай, тIебиатдин гуьрчег чкайрикай кхьенвай чIалариз туькIуьрнавай халисан эсерар я. Абур «Дамах ая!» паюна гьатнава. Манийрин мана тIварара ава: «Лезгистан», «Чан играми Ватан», «Дагъустан», «Хайи чил», «Сагъ я лезги халкь», «Кьурагь дере», «Ахцегьрин гимн», «До­къузпара», «КцIар шегьер», «Мегьарамдхуьр»…

Мани теснифдайла, композиторди чIаларин темадиз, еридиз, рифмадиз, ритмадиз еке фикир гузва ва мукьуфдивди хкязава. Мани арадал атайла, ада яб акалзавайдан рикIиз, бейнидиз таъсирдайвал. Гьавиляй Къ. Ибрагьи­мован манийрин чIаларин авторрин тIварар кьуртIа, сагъ са сиягь арадал къвезва. Етим Эмин, СтIал Сулейман, Шагь-Эмир Мурадов, Алирза­ Саидов, Байрам Салимов, Шамсудин Исаев, Айдунбег­ Камилов,  Са­жи­дин Саидгьаса­нов, Имам Яралиев, Майру­дин Баба­ханов, Арбен Къардаш, Фейзудин Нагъиев, Билал Адилов, Азиз Мирзебегов, Абдул­ Фетягь, Абдуселим­ Исмаи­лов, Мердали Жали­лов, Гъулангерек Иб­рагьимова, Минаят Му­талибова, Теране Оружева…

И кIватIалдин «Зи халкьдин руьгьдин би­­не» паюнани ватан­пересвилин тема давамарзава. «Ашукь я зун вал» пай мегьрибан, гуьзел гьисс тир кIанивилин манийрикай ибарат я. «Къуй гьамиша рагъ хьурай!» пай аялрин манияр я.

Композитор, аранжировщик,  международный конкурсрин лауреат, РД-дин государстводин халкьдин алатрин оркестрдин дирижер, Т. Мурадован тIварунихъ галай Даггосфилармониядин «Этно-Бэнд» ВИА-дин художественный руководитель Рашид Бекерова цIийи ктабрикай икI лугьуз­ва: «Милли музыка вилик тухунин важиблу рекье алай вах­тунда бегьерлувилелди, бажарагълувилелди зегьмет чIуг­вазвайбурукай сад Дагъустандин искусствойрин деятелрин жергеда лайихлу чка кьунвай композитор, манидар Къагьриман Меликович Ибрагьимов я. Ам халкьдин арада фадлай чкIанвай ва машгьур хьанвай жуьреба-жуьре жанрайрин 750 манидин автор я.

Чпик манийрин ва кьуьлердай музыкадин жанраяр квай Къагьриман Ибрагьимован яратмишунар лезги халкьдин куль­турадин къакъудиз тежер надир ирсиниз элкъвенва.

Къагьриман Ибрагьимован гзаф йисарин яратмишунрин зегьметдин нетижа манийринни нотайрин кIватIалар я. Ктабда гьатнавай вири манияр чIагъандин, аккордеондин, гитарадин, фортепианодин куьмек галаз туьнт, зарб кьуьлердай «Лезгинкадиз» ухшар жуьрединбур я. Халкьдин музыкадал бинеламиш хьана, композиторди вичин манийра ритмикадин къайдайрал кIевелай амалзава ва яб акалзавайдан рикIи кужумдай ширин авазар арадал гъизва. Музыкант патал ихьтин жуьредин эсерар тамамарун четин акъваззавач, ам авазрин гъавурда фад гьатзава. Яб акалзавайбуру манияр пара хушдиз кьабулзава. Абуруз эсердин формади, къилихди таъсирзава, яб акалзавайбурун гьиссерал чан гъизва, музыкадин авазар кIанарзава».

Дагъустан Республикадин культурадин лайихлу работник, композитор, Дербент шегьердин аялрин музыкадин 1-нумрадин школадин директор Хаиров Мевлудина ктаб­рихъ галаз таниш хьайила ихьтин баян гана:  «Инанмиш я, аялар патал музыка теснифун четин, жавабдар кар хьунихъ галаз, гьакI рикI шадардай,  машгъулардай кIвалахни я. Им анжах бажарагълу, ачух ва жумарт рикI авай, вири руьгьдалди аялар кIанзавай, абурун гъавурда акьазвай, аялрин алем вичинди хьиз кьабулзавай, абурун руьгьдин деринриз гьахьиз жезвай касдилай алакьда. И гуьзел ерияр ва бажарагъ авай касни аялар патал манийрин кIватIал гьазурнавай педагог, музыкант, композитор Къагьриман Ибрагьимов я.

Ихтилат физвай манийрин кIва­тIалда чи тIвар-ван авай шаиррин чIа­лариз туь­кIуьрнавай манийрин анжах­ са пай я гьатнавайди. Манийрин кье­тIенвал квекай­ ибарат я лагьайтIа, абуру аялрин алемдин­ ва гьиссерин михьивилин, тазавилин, къай­гъусузвилин, дири­башвилин, чеб эл­къве­на кьунвай тIе­би­атдиз экуь рикIелди килигунин шикилар рикIе гьахьдай саягъда чIугунва. Композитордин гьар са мани масадбуруз ухшар авачирди, музыкадин кьетIен авазралди, манийралди рангламишнавайди я. Абуру яб акалзавайдаз ийизвай эсерни суьгьуьрдинди я.

«Шад манияр» кIватIалда гьатнавай манияр, абурун темаяр, аялрин уьмуьрдин легьзеяр хьиз, жуьреба-жуьребур я. КIватIал кьве паюникай ибарат я: «Аялрин бахчайра тербия къачузвайбур патал» ва «Умуми образованидин школайрин 1-4-классра кIелзавайбур патал».

Манидихъ галаз инсан фадлай таниш я. Ширин, гуьзел сес, музыка, адан туьнтвални назиквал кьабулдай руьгь вилик тухунихъ галаз сад хьиз, манидихъ рафтарвал гегьеншардай, дарихвиликай азад ийидай, руьгь хкаждай, кардал желб ийидай такьатни ава.

Манийрин ктабдин макьсад вуч я? Сифте нубатда аялриз музыкадин, ансамблрихъ галаз манияр лугьунин чирвилер, вердишвилер, эстетикадин, гуьзелвилин, марифатдин, ахлакьдин жигьетдай тербия гун. Манияр вири шадбур,  рикIи  кужумдайбур,  зарлубур  ва  фад  эсер  ийидай­бур я.

Вири манияр къулай, гъавурда гьатдай тесситурадин къайдада теснифнавай хьиз, манийрин чIаларни, авазарни регьятбур я. Аккордар рекъемралди, гьарфаралди къалуруни музыкадин коллективриз манияр неинки фортепианодихъ, гьакI музыкадин алай аямдин электронный алатрихъ галаз лугьудай мумкинвални гузва.

ЦIийи ктабри къенин юкъуз кардик квай манийрин ва гьевескаррин коллективрин репертуардал ранг гъида. Гьа са вахтунда музыка ва манияр аялрин бахчайра, школайра, ДМШ-ра, ДШИ-ра авайбуруз тербия гунин жигьетдайни ишлемишиз жеда. Манийрикай физминуткаяр, зарядкаяр, конкурсар кьиле тухудайлани менфят къачуз жеда.

Абад Азадов