2026-йисан 1-сентябрдилай Рос­сиядин вузар чирвилер гунин­­ Болоньядин къайдадикай­ хкечI­да ва хсуси къайдадал элячI­да. Гила уьлкведа кьилин обра­зованидин пуд дережа жеда: ба­калавриатдин ва специалитетдин чкадал «бине­лу высший»­, магистратурадин прог­рам­­май­рин чкадал — «специали­зироват­навай кьилин» ва «пешекарламишнавайди» — ас­пи­рантура. Вуч малум я цIийи системадикай ва куьгьне программайрай кIелзавайбуруз дегишвилери гьикI таъсирда? Санлай къачурла, гьихьтин дегишвилер гуьз­лемишзава уьлкведин кьилин образованидин къурулушда?

2025-йисан 15-ноябрдиз РФ-дин илимдин ва кьилин образованидин министерстводи хабар гайи­вал, кьилин образованидин цIийи системада чирвилер гудай вахт вирибур патал сад хьтинди жедач. «Ам и ва я маса пешедай ерилудаказ гьазурун патал лазим жезвай вахтунилай аслу жеда», — лугьузва идарадин малуматда.

Вузра тарсар гузвай муаллим­рин са паюни гьисабзавайвал, цIийи къайдади хкянавай пеше дериндай чирунин, кадрияр авайдалай ерилудаказ гьазурунин мумкинвал гузва. Масабурун фикирдалди, жедайди анжах Россиядин­ абитуриентар рагъакIидай патан­ вузрикай атIун ва системадин тIвар  дегиш хьун я. ГьикI хьайитIани, образованидин къурулуш дегиш хьуни тарсар гудай пособияр, ктабар дегишарунал ва педагограл алава пар акьалтунал гъида.

Вучиз хкечIна Болоньядин къайдадикай?

И къайдадин тIвар Италиядин Болонья шегьерда авай государстводин университетдихъ галаз алакъалу я — рагъакIидай патан дуьньяда ам виридалайни куьгьнеди (еке тарих авайди) я. Образованидин Болоньядин система­ дуьньядин 48 уьлкведа кардик ква. Ам Болоньядин процессдин — Европадин мулкунал виниз тир образованидин сад тир алем арадал гъунин гьерекатдин нетижада тешкил хьана. 1999-йисуз Европадин  29 уьлкведин образованидин министрри Болонья шегьердин университетда санал кIвалахунин гьакъиндай  Болонский декларациядал къулар чIугуна.

Болоньядин къайдадин бине­да образованидин къурулуш пуд дережадиз паюн ава: бака­лав­риат­, магистратура, аспирантура­. Сад тир системада кIвалахуни студентдиз са вуздай масадаз фи­дай мумкинвални ачухзава, яни адавай Европадин са вуздик экечIиз, ахпа масадаз хъфиз ­жезва.

Болоньядин гьерекатдик Россия 2003-йисуз экечIна. Официальнидаказ бакалавриат ва магистратура Россиядин Федерация­дин образованидин къурулушда 2007-йисалай кардик кутунай. Икьван чIавалди чи уьлкведин вузра специалитетдин, яни 5 ва я 6 йисуз кIелунин къайда ишлемишзавай. Инал къейд ийин:  Россияда высший образование къачунвай  студентривай Европадин компанийра кIвалахал акъвазиз жезвай. Гьа са вахтунда Европадин вузра Россиядин специалитет тамам образование яз гьисабзавачир ва бакалавриатдин дережадиз барабар авунвай.

Амма 2022-йисалай Россияда  Болонский къайда хуьнин  важиб­лувал квахьна ва и кардихъ, пешекарри гьисабзавайвал, вичин себебар ава.

Сад лагьайди. Гьеле 2022-йисан 11-апрелдиз Болонский дестеди Россиядин вузар  вичин высший образованидин къурулушдикай  хкудна. Идалай гуьгъуьниз чи уьлкведин вузри чирвилер гунин и къайдадал амал авунихъ метлеб амукьнач. Гьаниз килигна, Россия­да кьилин образованидин хсуси система арадал гъунин ва и карда СССР-дин тежрибадикай менфят къачунин (а чIавуз  институтда ва я университетда кIелунин агъа кIанин вахт 5 йисаз барабар тир) суал арадал атана.

Кьвед лагьай себеб. Болонский къайдадилай ийизвай асул наразивал адакай ибарат тир хьи, гзаф кьадар карханаяр 4 йисан бакалаврийриз алава яз чирвилер хгуниз мажбур жезвай. Гила икI жедач, вучиз лагьайтIа, и ва я маса рекьяй гъавурда авай ерилу пешекарар гьазурун патал гьи­кьван вахт лазим жедатIа, вузри чпи хкяда.

Вузрин пешекарри мад са себебдикай лугьузва — Болоньядин­ къайдадикай хкечIуни «акьул авахь­на фин» лугьудай гьерекатдин вилик пад кьадай мумкинвал гуда, вучиз лагьайтIа, Россиядин вузрин дипломар рагъакIидай патан уьлквейра мад кваз кьадач.

Дегишвилер гьихьтинбур жеда?

1.Чирвилер гудай вахт яргъи жеда. Высший образованидин цIийи къайдада агъадихъ галай дегишвилер гьатда:

• бинелу высший образование (БВО) — 4-6 йис. ИкI, 4 йисан программаяр туризмдин, мугьманханайрихъ галаз алакъалу карчивилин хилер патал хьун мумкин я. Инженервилин, духтурвилин ва педагогикадин рекьерай студентар 5 йисалай тIимил вахтунда гьазурда.
• специализироватнавай высший образование (СПВО) — 1-3 йис. И къайда магистратурадиз, ор­динатурадиз ва яратмишдай пешейриз талукь ас­систентурадиз-стажировкадиз талукь жеда.
• образованидин цIийи къайдадин высший дережа — илимдин кандидатар гьазурдай аспиранту­ра. Идалай вилик аспирантурадик специалитет ва я бакалавриат акьалтIарайдалай кьулухъ­ ма­­гистратурадани кIел хъувур пеше­карривай экечIиз жезвай. Гила ла­гьайтIа, аспирантурадик 5 йисалай тIимил тушир бинелу образование къачурбурувай экечIиз жеда­.

Талукь яз, цIийи системадин бинедаллаз студентдиз 4 йисан вахтунда дерин чирвилер гун мумкин кар жедач. Хкянавай пешедай гьазурунин кар авайдалай  тамамди, деринди жеда.

Амма бязи пешекарри гьисаб­завайвал, чIехи пай пешекарви­лер патал ихьтин, яни яргъи авунвай вахт кутугнавач, гьикI ла­гьай­тIа, рекъемринди тир чи девирда производстводин гьерекатар лап фад дегиш жезва ва гзаф шейэр выпускникди кIвалахдин чкадал, я тахьайтIа, пешекарвал хкаждай курсара чир хъийизва.

Инал лагьана кIанда хьи, Бо­лоньядин къайдадикай хкечI­дал­дини Россия адетдин спе­циа­ли­тетдилай­ тамамдаказ элячI­на­ва­чир. Мисал­ яз, медицинадин вузри Совет­рин уьлкведин куьгьне къайдада кIва­лахун давамарзавай. Уьл­кведин кар алай гзаф кьадар вузра бакалавриатдин 4 йисан программайрихъ галаз санал 5 йисанбурни авай.

Санлай къачурла, ихтилат ала­тай асирда дуьньяда виридалайни  хъсанди яз гьисабзавай ва алай аямдин шартIарив кьадайвал туькIуьр хъувунвай Советрин уьлкведин высший образованидикай физва.

2. Программадин метлеб дегиш жеда. Алай вахтунда чаз РФ-дин илимдин ва высший образованидин министерстводин цIийи реформадин метлеб веревирддай мумкинвал авач, вучиз лагьайтIа, методикадин рекомендацияр  гьеле гьазурна куьтягьнавач. Дегиш жедайди анжах кIелдай вахтар яни, тахьайтIа, чирвилер гунин вири программа цIийи хъийидани  лугьун четин я. И суалдиз чавай анжах кIелунин 2026-йис алукьайла, жаваб гуз жеда — а чIавуз бинелу высший образованидин цIийи программаяр тестикьарда. Талукь яз, абур куьгьнебурув гекъигиз ва нетижаяр хкудиз жеда.
3. Авайдалай гзаф гъавурда гьатдай ва кьилди къачур рекьяй пешекарвилин система.

Высший образованидин цIийи къайдадин лап хъсан дегишвал дипломда,  кIвалахдалди таъминардайбур гъавурда гьатдайвал,  тайин тир квалификация къалурун жеда — бакалавриатдин къайдада ам авачир.  Мисал яз, мектеб­ра муаллимри кIвалахзава. Гьа са вахтунда  педагогикадин университетри ва факультетри муаллимар ваъ, педобразованидин бакалаврияр ахъайзавай. Гила пешекардин дипломда, и кардин гъа­вурда гьатдайвал, якъиндаказ кхьида: тарихдин  ва я урус чIалан муаллим.

4. Студентар патал тежриба гзаф жеда. Гьеле гиламаз малум тирвал, студентриз производстводин тежриба гзаф жеда. Россиядин мулкунал 20 йисалай гзаф вахтунда кардик хьайи стандарт­рив гекъигайла, адан кьадар 35-40 процентдин гзаф жедай­вал я.

Колледжрин выпускникриз талукь яз вуч лугьуда?

Колледжрин выпускникар вузриз кьабулунин къайда дегиш жедани, жедачни, гьелелиг дуьздаказ лугьуз жедач. Идалай вилик колледждин выпускникдивай вичин пешедиз талукь  вуздин­ факультетда куьруь авунвай прог­раммадай кIелиз жезвай, яни студентди кьве йисан тIимил кIел­завай, вучиз лагьайтIа, ада вузда чирвилер къачун 3-курсунилай башламишзавай. И къайда къуватдай вегьиникай хабар гузвай делилар  ва себебар авач. ЯтIани, кIелдай чкадиз кьабулунин къайдаяр кьилди къачур вуздин администрациядивай чир хъувуртIа хъсан я.

ГьакIни рикIелай ракъурна кIандач: ЕГЭ къуватдай вегьедай фикир садахъни авач. Гьаниз килигна, 9-классдилай кьулухъ мектебдай колледждиз фейибуру вуз­дик экечIун патал ЕГЭ, гьикI хьайи­тIани, вахкун лазим жеда.

ЦIийи къайдадал элячIунин себебар

Россиядин мулкунал образованидин цIийи къайдадин игьтияж зегьметдин базарда арадал атанвай гьалдихъ галаз алакъалу я. РагъакIидай патан­ уьлквейрин санкцийрин шартIара Россиядин ва къецепатан уьлквейрин вузрин арада алакъа­яр атIана — Болоньядин къайдадин артуханвал гьа идакай ибарат тир. Россия­дин къенепата лагьайтIа, и къайдадин нетижалувал екеди тушир.  Идалайни гъейри, винидихъ къейдна­вайвал, бакалавриатдин прог­раммади студентриз де­рин чирвилер гузвачир, производствода лагьайтIа, пешекар кадрийрин еке кьитвал ава.

Гьаниз килигна, цIийи къайдади  образованидин ери хкажун ва дипломар гайидалай кьулухъ студентар кIвалахдалди таъминарун лазим я. КIвалах башламишун патал, гьисабзавайвал, бинелу образованидин дережа бес кьадардинди жеда.

Низ талукь жеда  дегишвилер?

Ахтармишунин жуьреда выс­ший­ школадин цIийи къайда­ уьл­кведин ругуд вузда — меркез­да­ авай МАИ-да, МИСИС-да  ва МПГУ-да, гьакIни Санкт-Пе­тер­бургдин дагъдин университетда, Томскдин государстводин ва Балтикадин И. Кантан тIварунихъ галай федеральный университетра 2023-йисалай кардик кутунва. КIелунин 2026-йисалай и къайдадал уьлкведин кар алай вузар элячIда, 2027-йисалай ам Россиядин мулкунал тамамдаказ къуватда гьатда.

Алай вахтунда бакалавриатдин программайрай вузра чирви­лер къачузвай студентар, прог­раммадин авторри хиве кьазвайвал, цIийи къайдадал яваш-яваш элячIда.

Эхирдай къейд ийин, Госдума­дин Председатель В. Володина ма­лумарайвал, государстводин за­­конар акъуддай органди илимдин ва образованидин министерстводин  къарардин тереф хуьзва. Адан гафаралди, «образованидин ери хкажун патал им дуьз кам я».

Жасмина  Саидова