Хци месэла

ТIебиатдин бедбахтвилерихъ (зал­зала, яд акьалтун, селлер, цIай кьун) галаз женг чIугун четин ва алакь тийидай кар я. ГьикI лагьайтIа, абуру чпикай хабарсуз малумарзава ва инсаниятдиз зурба зиянар гузва. Амма бязибурун къанихвили арадал гъизвай чIуру гьерекатрин гъавурда акьун четин я. Абуру чпин законсуз краралди неин­ки са тахсирни квачир инсанар къурбанд­риз элкъуьрзава, гьакI обществодани гьалар къурхулувилик кутазва, пайгарвиликай хкудзава.

Россиядин регионра гагь сана, гагь масана, технологиядин къайдайрал амал тавуна, чиркин шартIара гьазурнавай ички хъуникди цIудралди инсанар телеф хьайи дуьшуьшар жезва. И мукьвара чун Ленинграддин областдай атай хабарри къарсатмишна. ЧIуру ички хъвайи 45 кас кьена. Силис тухуз эгечIайла, сифте шаклу са кас кьуна, ахпа яваш-яваш зиянлу ички гьазурзавай ва вири  областда маса гузвай са дес­те дуьздал акъудна. Са рахунни алач, тахсиркарар суддин вилик акъвазарда.

Вучиз ихьтин чкадал къвезва? Россияда ички ва ички квай шейэр гзаф акъудзава эхир. Идал бес тахьана, къецепатан уьл­квейрайни гъизва. Ички маса гузвай туьквенарни бул я. Амма инсанри чеб патал зегьерлу ички чинебан чкайрай ужуз къиметдай маса къачузва, хъвазва ва чпин уьмуьр хаталувилик кутазва. Яни кар ичкидин къиметдал ала ман. Туьквенра ичкидин (эрекьдин, коньякдин, ликердин, вискидин, чехирдин…) къиметар багьа я, гьавиляй хъунал рикI алайбуру ужуз чкаяр жагъурзава. Ихьтин татугай гьаларин вилик пад кьун лазим я эхир. Кьун патал алахъни ийизва. РФ-дин Госдумади ички ишлемишзавай инсанрин кьадар, ичкидихъ галаз алакъалу хаталу, къурбандрин дуьшуьшар тIимиларунихъ, чехирдинни ичкидин карханайри ерилу, дуьз суьрсет акъудунихъ, ичкидин къиметар ужузарунихъ, пиян яз рулдихъ ацукьзавайбур, самогон гьазурзавайбур жазаламишунихъ, жерме авунихъ галаз алакъалу законар акъудайди я. Гьайиф хьи, абурун таъсир са акьван екеди жезвач. Куьгьне гьамам, куьгьне тIас лугьудайвал, гьалар гьа садбур яз амукьзава.

Ша чун бязи рекъемрал, статистикадин делилрал акъвазин. Абур лап таъсирдайбур я. Россияда гьар йисуз ички ишлемишуникди 200 агъзур кас телеф жезва. Абурун чIехи пай итимар я. Идахъ галаз сад хьиз, ички гзаф ишлемишун себеб яз, уьлкведин­ агьалийрин уьмуьр куьруь жезва, аялар тIимил хазва, абурун сагъламвални тарифдайди жезвач. Иллаки психика хаталувилик акатзава. Зегьмет чIугвадай лап кутугай яшара авай итимар дишегьлийрилай 2-3 сеферда гзаф рекьизва.

Экспертри, медицинадин пешекарри­ тестикьарзавайвал, гзафни-гзаф инсанар­, ички кьилиз яна, гужунин себебрикди телеф жезва. Яни 72 процент пиянбуру, жуьреба-жуьре тахсиркарвилер авуналди­, чеб рекьизва, 42 процентди чпин чанариз къаст ийизва, 68 процент лекьинин цирроздик куьтягь жезва.  ЧIуру ичкиди зегьерламишна рекьизвайбурун кьадарни тIимил туш.

Дуьньядин майданда 50-80 процент тахсиркарвилер ички ишлемишнавайбуру ийизва. Эгер уьлквейрикай рахайтIа, Швецияда пиянбуру — 86 процентдин, Норвегияда, Россияда — 80, Эстонияда — 60, Польшада — 56, США-да, Францияда, Шотландияда — 55, Бельгияда — 40, Венгрияда — 35 процент тахсиркарвилериз рехъ гузва.

Аквазвайвал, чи уьлквени сифтегьанбурун жергеда ава. Агьалийрин сагъламвилиз, уьмуьрдиз еке зиян ерисуз ичкиди гузва. Ада неинки инсандин психикадиз таъсирзава, гьакI ичкибазвилихъ галаз маса азарарни арадал гъизва. Ида кьиникьрин кьадарни артухарзава.

Пияндиз рулдихъ ацукьун чи рекьера гьалтзавай виридалайни еке хаталувал я. Ички ишлемишзавай водителри неинки чеб, гьакI  маса инсанарни хата-баладик кутазва. 2022-йисуз пиян водителри уьлкведа 14 428 авария авуна, нетижада 3,5 агъзур инсан кьена, 18 803 касдал хер-кьацI хьана. Пиян яз гьуьлера чуьхуьнарзавайбурни чпин уьмуьрдив къайгъусузвилелди эгечIзава. Гьуьлера чуьхуьнар ийиз эгечIай сифте вацра 620 кас батмиш хьана.

Здравоохраненидин виридуьньядин теш- килатдин докладдин делилралди, гьар йисуз­ ички ишлемишуни 2,6 млн кас кьиникьал гъизва. Идал алава яз, психи­ка­диз таъсирдай шейэр ишлемишуникди 0,6 млн кас рекьизва. ИкI телеф жезвайбурун чIехи пай итимар я.

Докладдин авторри гьисабзавайвал, да­тIа­на ички ишлемишуни са йисуз 400 млн касдин сагъламвилиз чIуру таъсирзава.­ Абу­­рукай 209 млн кас, ичкидин эсердик акат­на, адакай хкат тийизвайбур я.

Республикадин здравоохраненидин министерстводин кьилин терапевт Мегьамед Абдулаева къейдзавайвал, зегьметдиз къабил яшара авай итимар кьиникьин асул себебрикай сад ички я. Пешекарри тестикьарзавайвал, датIана ички ишлемишуни кьилел­, гардандал зиянлу тIурар жезвайбурун кьадар 3,3 сеферда, лекьиник рак акатун — 2,1, туберкулездик начагъ хьун — 4,1, рикI тIа хьун — 3, лекьиник азарар акатун 6,2 сеферда артухарзава. Ички себеб яз, инсандин психикани чIур жезва, адак гьар жуьредин инфекцияр акатзава, бедбахт дуьшуьшрикди бедендал хер-кьацI жезва. Бедбахтвилин дуьшуьшрин чIехи пайни автомашинар сад-сада акьунихъ галаз алакъалу я.

Гьи патахъай къачуртIани, ички инсан­диз ва обществодиз зиянлу шейэрик акатзава. И кар, чIехи къуллугъчийрилай гъве­чIибурал агакьдалди, виридаз чизва. Амма ички ишлемишун яваш-явашдиз зайифвилихъ физватIани, чи уьлкведа адаз гьеле къимет ама. Лугьузвайвал, Россиядин бязи регионра чехир-ички хъвазвай дишегьлияр гзаф жезва.

Ички тIимил хъун патал хейлин прог­раммаяр кардик кутунва, сагълам уьмуьрдин, ички инкарунин обществояр, фондар тешкилнава. РФ-дин Госдумади талукь законарни акъуднава. Агьалийриз физкультурадал, спортдал машгъул жедай шартIар тешкилзава. Рекъемар гъвечIибур ятIани, хъсан терефдихъ дегишвилерни кьиле физ­ва. Эгер 2009-йисуз уьлкведин гьар са агьалиди юкьван гьисабдалди 18 литр ички хъвазвайтIа, 2018-йисуз — 9,3 л. Идахъ галаз алакъалу яз, ичкидикди рекьизвай ин­санрин кьадарни тIимил хьана. Эгер 2009-йисуз 68,7 агъзур кас куьтягь хьанатIа, 2018-йисуз — 56, 8 агъзур кас.

Уьлкведин здравоохраненидин, Роспот­ребнадзордин ва статистикадин пешекарри тухузвай ахтармишунрал асаслу яз, лугьуз жеда хьи, Россияда ички лап гзаф ва лап тIимил ишлемишзавай ва гьа идакди гзаф инсанар рекьизвай регионар ава. Мисал яз, Кировдин ва Ярославлдин облас­тра гьар са 10 агъзур касдин кьилиз, ичкидик зегьерлу хьана, 17-дав агакьна инсанар рекьизва. Мари Эл республикада — 16,2, Архангельскдин областда — 15,7, Костромадин областда — 15,5 кас. Ички хъуникди пис хьана, лап тIимил инсанар рекьизвай регионрик Дагъус­тан, Ингушетия, ХМАО, Чечня­, Карачаево-Черкесия, Магадан, Сахалин­ акатзава. Инра гьар 10 агъзурдан кьилиз са кас рекьизва. Дальний Востокда, Чукотка­да­, Магаданда, Ярославлда, Ивановодин областда гьар са 10 агъзурдан кьилиз 14-16 кас телеф жезва. Гьа инра ички-чехир гзаф масани гузва. ВОЗ-ди кьиле тухузвай ахтармишунри къалурзавайвал, Россияда рекьизвай инсанрикай гьар вад лагьайди ичкидихъ галаз алакъа авайди я.

Ведомствойри гъизвай маса рекъемарни ава. ИкI, Магадандин, Сахалиндин об­лас­тра, Москвада, Коми Республикада ички гзаф хъвазва. Гьар са касдал анра йиса 13 литр ацалтзава. Ингушетияда, Кабардино-Балкарияда, Кеферпатан Осетияда гьар са касди 1 литр кьван ички ишлемишзава. Да­гъустанвийри  — 1,07 литр.

Эхиримжи йисара ички гзаф ишлемишзавай регионрик Кургандин область, Чувуд­рин автономный область, Бурятия, Ненецкдин автономный округ ва Чукотка акатзава.  Гена Дагъустан и рекьяй кIанин чкадал ала. Амма им регионда вири крар хъсанзава лагьай гаф туш. Чинеба кIвалера, кирида кьунвай дараматра ерисуз ички гьазурзавайбур ва маса гузвайбурни ава. Гьатта дагъустанвийрин ерисуз зегьер уьлкведин маса регионризни акъатзава. ИкI, мисал яз, Москвада «Лезгинка» ва «Къизляр» коньякар ишлемишай кьуд кас кьена. Силис тухвайла, малум хьайивал, коньякар Домодедоводин производственный базадай маса къачунвай. Къалп коньякар метанол кутуна гьазурнавай. Къалп ички (чехир, эрекь, коньяк, гьатта ерисуз спиртни) маса гузвайбур республикада тIимил авач. Абурувай масани къачузва. Вучиз? Къиметар ужуз тирвиляй.

Къиметар, дугъриданни, багьа ийизва. 2025-йисан январдилай ички квай шейэрин акцизрин къимет хкажнава. Месела, эрекьдин акцизар 15 процентдин хкажнава. Эгер виликдай кура-кура маса гузвай эрекьдин агъа кIанин къимет 299 манат тиртIа, гила­ ам 349 манатдиз барабар я. Гьа идакди алай йисан 1-кварталда эрекь 14,7 процентдин тIимил маса гана. Эхь, мажибар, пенсияр гъвечIибур тир инсанри ужуз ички маса гудай чкаяр жагъурзава, гьа идалди чпин уьмуьр хаталувилик кутазва.

Дербент районда контрафактный 912 бутылка ички гвай 72 йисан яшда авай кас кьуна. ЦIийи Кяхуляйда метанол квай ички гьазурзавай ва, пластикадин истиканриз цана, маса гузвай кас дуьздал акъудна. Акцизар алачир къалп ички маса гузвай ресторанарни авачиз туш чи шегьерра.

Ички хъвана, гзаф инсанар кьейи чIавуз инсанри наразивалзава, чпин ажугъ винел акъудуналди, малумарзава: «Вучиз ичкидин къиметар багьа ийизвайди я? Вучиз ичкидин, чехирдин, пиводин заводар гзаф жезва? Инсанар кьена кIанзавачтIа, ички лугьудай зегьримар виринра михьиз къадагъа ая…»

Вири уьлкведа тахьайтIани, бязи регионра талукь серенжемар кьабулзава. Месела, Чечен Республикада ички хъун ва маса гун къадагъа авунва. Алтайдани ички ишлемишун къадагъа ийидай чкадал атанва. Ина ужуз эрекь, самогон хъвазвайбур рекьизвай дуьшуьшар гзаф жезва. Вологдадин областда туьквенрай ичкидин шейэр маса гудай вахтар лап тIимиларнава — суткада кьве сят тайинарнава.

Агьалийри гузвай суаларни гьахълубур я, къадагъа ая лугьудай теклифни хъсанди я. Амма экономистри лугьузвайвал, чехирдини эрекьди уьлкведиз къазанжияр гъизва. Бязи рекъемар.

«Агроэкспорт» центрадин делилралди­,  Россияди ичкидин шейэр къецепатан хей­лин уьлквейриз маса гузва. Къазахстандиз ичкидин — 45 процент, Гуржистандиз — 10, Китай­диз — 8 процент. 2025-йисан ирид вацра­ Россияди 20 агъзур тонн эрекь (31 млн доллардин) къецепатан уьлквейриз ре­кье туна. 2024-йисан гьа и девирдив ге­къигайла, 18 процентдин гзаф. Пулунин жи­гьетдай­ ла­гьай­тIа, — 36 процентдин. Экспертрин ахтар­мишунрин делилри тайинарзавайвал, цIи Россиядин эрекьдин экспортдин къимет 44,2 млрд доллардиз барабар жеда. Кеферпатан Америкади, Европадин уьл­квейри Россиядин эрекь (иллаки премиальный эрекь) гзаф маса къачузва. Россия­дин ички акъудзавай кьилин рейтинг авай 30 карханади 2022-2024-йисара 229 млрд манатдин суьрсет маса гана, 21 млрд манатдин къазанжи къачуна.

Чи уьлкведин агьалийрини ички тIимил ишлемишзавач. 2021-йисав гекъигайла, 2024-йисуз кура-кура маса гайи ичкидин кьадар 7 процентдин (226,96 млн декалитр) гзаф хьана. Газ квай чехирар — 28 процентдин (23,5 млн декалитр), коньяк 18 процентдин (14 млн декалитр) гзаф маса гана.

Эхь, ички уьлкведиз къазанжи гъизвай суьрсет я. Ингье и мукьвара Китайдин, Индиядин ва маса уьлквейрин госидарайри, карчивилел машгъул жезвай компанийри, фирмайри Дербентдин коньяк лап хъсанди яз гьисабнава ва ам маса къачунин гьакъин­дай икьрарар кутIундайвал я.

Дагъустанда чехир хкудзавай, коньяк, эрекь, ликер, пиво гьазурзавай заводар, комбинатар ава. Вири уьлкведиз чпин суьрсет рекье твазвай карханайрик акатзава: Дербентдин, Къизлярдин, Избербашдин­ коньякдинбур, Дербентдин, Махачкъаладин­ газ квай, Дербентдин, Избербашдин, Ма­хач­къаладин чехирар хкуддай заводар. Абуру республикада гьасилзавай кьван саки ­вири ципицIар кьабулзава ва ерилу суьрсетдиз элкъуьрзава. Идан гьакъиндай Россиядин, международный конкурсра ва выс­тавкайра сад лагьай чкаяр кьуни, суьрсет къизилдин медалриз лайихлу хьуни шагьидвалзава. Инкар ийиз тежер гьакъи­къат я, чехирдинни ичкидин хел республикадин экономика вилик тухузвай ва бюджет арадал гъизвай хел я.

Къейд тавуна жедач, уьлкведин кьиле авайбуру ичкидикай агьалийриз зиян хкат тийидай серенжемар кьабулзава. 2023-йисуз РФ-дин Гьукуматдин Председатель  Михаил Ми­шустинан къул алай «Россияда­ 2030-йисалди ва гележегдани ички ишле­мишунин кьадар тIимиларунин концепция»­ кьабулнава. Талукь министерствойри, ве­домст­войри­ кьиле тухвана кIанзавай серенжемарни тайи­нарнава. Гьа и жуьредин концепция 2009-йисузни кьабулнай. Нетижа виле акьадайди я. Эгер гьа вахтунда уьлкведа юкьван гьисабдалди гьар са агьалиди йиса 18 литр ички ишлемишзавайтIа, 2018-йисуз рекъем 9,3 литрдал ахватна. ЦIийи концепцияда къалурнавайвал, инсанди хъвазвай ичкидин кьадар 7 литрдал хкана кIанзава.

Концепциядин макьсад, ички квай шейэр тIимил ишлемишуналди, пиянбурун, начагъ, бедендал хер-кьацI жезвайбурун, рекьизвайбурун кьадар агъузарун, гьар са агьалидин уьмуьр яргъи авун, жегьилар сагълам уьмуьр тухудай фикирдал гъун я.

Лугьудайвал, инсандин сагъламвал ва санлай уьмуьрни адан вичин гъиле ава. Эгер абурув къайгъударвилелди эгечIайтIа, ички, наркотик хьтин зиянлу шейэр жувавай яргъаз авуртIа, сагълам уьмуьрдин рехъ хкягъайтIа, бедбахт дуьшуьшарни арадал къведач, яргъалди яшамишни жеда, къени, хъсан крар ийидай мумкинвални амукьда.

Хийир Эмиров