Игьтияжлу месэлаяр

Советрин Союз чкIана. Адахъ галаз­ санал агьалийри, чпин хизанар хуьз, кIвалахзавай колхозар, совхозар ва хуьруьн майишатдин маса карханаярни терг хьана. Хуьрера абурун ихтиярда авай чилерин мулкар гьар са касдиз 1500 метр хсуси куьмекчи майишатар туькIуьрун патал  пайна. Амай чилерни мумкинвал, куьмекар ва хуьруьн майишатда кIвалахиз ашкъи авайбуру гектарралди вахтуналди арендада къачуна, анрал хсуси уьзуьмлухар, ичерин, шуьмягърин ва хурмайрин багълар кутуна.

Хурмайрикай ихтилат ийин. 30 йис идалай  вилик  хурма Кьиблепатан­ Да­­гъус­тандин районра гьасилзавачир.­ Алимри ва селекционерри чкадин гьавадихъ галаз кьадай, гьар жуьредин бул бегьер гудай хъсан сортар арадал­ гъана, агьалияр, хурмаяр гьасилай­тIа,  хъсан къазанжияр къведай  хел я лагьана инанмишарна.

Инсанрини чпин куьмекчи майишат­ра ва киридихъ кьунвай чилерал хурмайрин багълар арадал гъана. Ингье гила са шумуд йисар я абур бегьерлу багълариз элкъвена. Кьилди къачуртIа, Мегьарамдхуьруьн районда хурмаяр­ цанвай майданар амайбурулай артух­ яз аквазва, къачузвай бегьерни екеди я. Гьайиф хьи, гьасилнавай бегьер маса гудай мумкинвилер йисалай-суз­ тIимил жезва, хурмаяр къачудай­  арачийрин кьадарни хейлин кьери хьанва, абурузни са кIвалахни хъийиз кIанзамачирди хьиз аквазва. Хуьруьн хурмаяр гьамиша къачузвайбуруни вижесуз амалар акъудзава: хурмаяр кIватIдай вахт мукьва хьайила, абуру инсанрин арада хурмайрихъ къимет авач лугьуз ванер чукIурзава. Ида хурмайрин бегьер авай, абур кIватIна, маса гуз гьазур хьанвай зегьметчийрик къалабулух кутазва.

Са арадилай атана, гьа арачи ксари гьар жуьредин уюнар акъудна, хурмаяр шаламрин къиметдал вегьена, чпини гъил яна, квайни квай ирибур, са нукьтIани алачирбур ящикриз кIватIда. Вичин гъилелди хурмаяр гьасилзавай­ са зегьметчи касди лагьайвал, гьакI хьайитIани рази тахьуникай чара авач — хурмаяр фад чIур жедай суьрсетрик акатзава. Вилик йисара «шиш бурун» сортунин хурмаяр 35-45 манатдай къачузвай. ЦIи абурун къимет арачийри  15-20 манатдал вегьена. Авай 6 тонн хурмайрикай арачиди 2 тонн хкяна къачуна, муькуь пай туна, абур къачуник гьич хев кутунач. Зегьметчи кас, ийир-тийир хьана, фикирди кьуна ама, амайбур кьабулдай консервиярдай заводарни санани амач лугьуз.

Хуьруьн арачийри хурмайрихъ лап агъуз тир къимет гун жуван хайи халкьдиз гьуьрмет тавунин лишан жезва. Эгер хурмайрихъ са юкьван къимет гуз хьанайтIа, хуьруьн агьалийрин дуланажагъдин шартIарни хъсанвилихъ эл­къведай. Са жувакай ваъ, вири халкьдикай фикир авун низ хьайитIани ваъ,  эдеб­лу, хъсан къилих авай инсанриз хас я. Ахьтинбурни алай девирда тек-бир ама.

Вири шейэр йикъалай-къуз багьа жезвайла, хуьруьн майишатдин вири инсанриз герек суьрсетар ужуз вучиз жезватIа, тажубдин кар я  лугьуз, суални ганай зегьметчи касди.

Инал рикIел хкун герек я: виликдай­ Кьасумхуьруьн районда вири уьл­кведа машгьур консервиярдай завод авай. Гьахьтин заводар мад Мегьарамдхуь­­ре, Белижда, Тагьирхуьре ва маса­ чкай­­рани авай. Гьазурзавай суьрсет  чIе­­хи уьлкведин вири областрин агьалийри ашкъидалди къачунни ийизвай.

Бес къенин юкъуз чи гьал гьихьтинди я? Гзаф йисара зегьмет чIугуна, арадал гъайи хурмайрин багълар ва ­бегьер юкьван къиметдай хьайитIани кьа­булдай заводар, кьурурдай цехар­ (карханаяр) тахьун дуьз туш эхир. Зегьметдалди арадал гъайи суьрсет­ маса гуз тежедайла, авур харжиярни­ арадал тахтайла, кIвалахиз ашкъи авайбур амукьдач эхир. Ихьтин дуьшуьшра, са шумуд касди лагьайвал, багъда авай хурмайрин тарар атIана, абурун чкадал шуьмягърин къелемар акIурзава. Авай гьалар тади гьалда дегишар тавуртIа, са вад йисалди хурмайрин багълар  амукь тийидай чкадал къведа.

Райондин администрацияда хуьруьн майишатдин еке отдел ава. Анин къуллугъчиярни махсус образование авай ксар тирдал шак гъиз кIанзавач. Вучиз абур зегьметчи инсанривай къерех хьана акъвазнава? Абурун тIа­ла­бунар, дердияр, майишатар авай гьалар ахтармишна, анализ авуна, талукь­ чар (документ) цIийиз къуллугъдал тайинарнавай райондин регьбердин, райондай тир Дагъустандин­ Халкьдин­ Соб­ранидин депутатрин, рес­­публикадин хуьруьн майишатдин ва недай суьрсетдин министрдин, гьакIни рес­публикадин Кьил С.А. Меликован вилик вучиз эцигзавач, лазим серенжемар вучиз кьа­булзавач?! Аквадай гьалда, абурувай ихьтин кIвалах виже къведай  жуьреда идара ийиз жезвач, я та­хьайтIа, алакьзавач. Жавабдарвал ава­чир, халкь­дин месэлаяр гьялиз тежер, я тийи­дай чиновникар халкьди гузвай налогрихъ  хуьн низ  герек я?  Зегьметчи­ касди лагьай гафар гьахълубур я лугьудай фикирдал къвезва.

Халкьдин тIал алай месэлайрикай сад районда консервиярдай са шумуд гъвечIи кархана, хурмаяр кьурурдай цехар арадал гъана, къведай йисуз хьайитIани, анриз агьалийрин хурмаяр кьабулдайвал авун я.

Интернетда авай делилралди, ери­лудаказ кьурурнавай хурмайрихъ хъсан  къиметни гузва.

Медицинадин пешекарри лугьузвайвал, хурмайрик инсандин сагъламвал хуьн патал гьар жуьре витаминар, минеральный кьелер ква, хурмадин  клетчаткади ивидин холестерин тIи­ми­ларда, рикIин азарар тахьуниз куьмекда. Дагъустан зобдин азар виридалайни гзаф авай чка я, хурмадик квай йоддикай ахьтин азарлуйриз еке куьмек жезва.

Мадни лугьун хьи, Гъепцегьрилай Самурдин зонадихъ фидайла, рекьин кьве патани  хурмадин бегьер  са шумуд йисар я къачудай ксар, тухвана вахкудай заводар, кьурурдай цехар авачирвиляй, кIватI тийиз, тарарал аламукьзава, керекулризни пехъериз недай ем жезва.

Эгер райондин, республикадин­  гьу­кумдин кьиле авайбуру халкьдикай фикирзаватIа, адан яшайишдин шар­тIар хъсан хьунихъ ялзаватIа, винидихъ къалурнавай ихьтияжлу кIвалахар авуна, энгел тавуна, серенжемар кьабулна кIанда.

Баламет Ширинов