Чи ватанэгьлияр — гьар сана

Са шумуд йис идалай вилик Мурманскдин СМИ-риз «Дагъустанвидиз губернатор жез кIанзава» лугьудай жуьредин кьилер ганвай макъалаяр акъатна. И хабар интернетдин майданра мадни гегьеншарна. Адакай «Лезги газетдини» менфят къачуна ва вичин сайтда эцигна, кIелзавайбур мадни хабардарна. Малуматда ганвайвал, Мурманскдин областдин губернатор жез кIанзавай кандидатрикай сад дагъустанви, Хив райондин Вини ЗахитIрин хуьруьнви Гьажимегьамедов Къариб Рзаханович тир. Къе ам «Лезги газетдин» редакцияда мугьманвиле ава ва чна адахъ галаз хсуси уьмуьрдикай, кIвалахрикай, Мурманск шегьердикай ва яшайишдин месэлайрикай, инсанрикай суьгьбетзава.

– Къариб Рзаханович, заз чиз, ихтилат хайи хуьрелай, бубайрилай баш­ламишайтIа хъсан я.

— Эхь, зазни гьакI хъсан аквазва. Зи хайи хуьр Вини ЗахитI я, къуншийри лугьудайвал, Чарху ЗахитI. ГьикI лагьайтIа, хуьр раган чархарал эцигнава,  яргъалай ам рагак ккIанвай зурба къушран муг хьиз, гьатта са гъвечIи къеле хьиз аквада.

Зун лежбер, фяле, малдар Рзаханан хизанда дидедиз хьана. Дахди хейлин вахтунда колхозда, Бакудин буругърал кIвалахна. Дидеди гатун варцара колхоздин къайгъуяр авуна. Гвенар гвена, векьер кIватIна, молотилкадал зегьмет чIугуна. Гьа са  вахтунда чIехи хизандиз къуллугъна. Дуьньядиз атай чIавалай адан уьмуьр къазайрик акатна. Адан дах Ремихан Эмирбегов савадлу кас, хуьруьн советдин председатель тир. 1937-йисуз, гьич ахварайни таквадай хьтин тахсирар кутуна, ам дустагьна. Лугьудайвал, михьи, вафалу, жемят патал алахъзавай касдикай «халкьдин душман» авуна ва Комидин лагердиз тухвана. Гьана ам кьена. 1937-йисуз ФатIима (гележегдин зи диде) хурухъ галай аял тир. Гьа и вахтунда адан тIварни дегишарна. Шагьадатнамада ФатIима амукьнатIани, вирибуруз адакай Бикеханум хьана. Ада чаз, вад стхадизни кьуд вахаз, уьмуьр багъишна.

– Вири сагъ-саламат яни?

— Аллагьдиз шукур, эхь. Анжах дах рагьметдиз фенва. За гьамиша разивалзавай кар вуч яни, чпиз савадлувал къачудай мумкинвилер хьаначтIани, аялвал, жаванвал коллективизациядин, репрессийрин, дяведин йисарал ацалтнатIани, диде-бубади чав кIелиз туна. Хъсан чирвилер къачун патал чунни алахъна. Къе Къазимегьамед — М.Гьажиеван тIварунихъ галай заводдин кьилин инженер, Шагьисмаил Москвадин ракьун рекьерин отделенидин лабораториядин начальник, Фазиль Астрахандин гимийрин карханадин механик я. ГъвечIи стха Валидин дидедихъ галаз ЦIийи ЗахитIа («Сенгеровский» совхоз) яшамиш жезва. Зун лагьайтIа,  Кеферпатахъ акъатна.

– Ам гьикI хьайи кар я?

— Советрин гьукумдин хъсан адетрикай сад гьим тирни? Техникум, вуз куьтягьай жегьил кIвалахиз рекье твазвай, куьчейра зая ийизвачир. Махачкъаладин политехничес­кий техникумдин технологиядин отделение­ куьтягьна, зун Астрахандин техничес­кий уни­верситетдик экечIна. Тарифлу диплом къачур зун Мурманскдиз рекье туна. Им 1986-йис тир.

Норвегиядихъ, Финляндиядихъ галаз сер­гьят авай Мурманскдин областда гимийрин хел вилик фенва. Мурманск шегьердин портни балугъчивилин хилехъ галаз ала­къа­лу я. Заз портуна кIвалах гана. Балугъар­ къазвай, гьялзавай, суьрсет акъудзавай ги­мияр, карханаяр гзаф авай. Инженер-тех­нолог яз, за портуна пуд йисуз кIвалахна, жуван везифаяр садан гафни текъведайвал тамамарна.

–  Жегьил гадади яргъал ва чара чкада вич гьикI гьиссна? Вири гадарна, хкведай, катдай гьалдиз атай макъамар хьаначни?

— Ваъ, валлагь, ахьтин кIевера зун гьатнач. Девир советринди тир. Миллетар вири сад-садав гьуьрметдивди эгечIзавай. Портунани, шегьердани урусри, белорус­ри, украинвийри, карелвийри, азербайжан­вийри, дагъустанвийри ва маса миллет­рин векилрини меслятдин гьалара зегьмет чIугвазвай. Четин вахтара сада-садаз куьмекни гузвай. Сентябрдилай июндалди аязар, живер авай чка ятIани, яшайишдин шартIар хъсанбур тир.  Эгер гьа вахтунда Мурманскда инженердин мажиб 500 манат тиртIа, Махачкъалада инженердиз гузвайди 120 манат тир. Туьквенрай кIани суьрсет, шей гьатзавай. Гьавиляй аниз кIвалахиз къвезвайбурни гзаф тир. Амма къе гьалар масабур я.

– Гьихьтин?

— Советрин девирдин галайвилер амач. Мажибрин арада авай тафаватни квадар­нава. Махачкъалада инсанри гьихьтин ма­жи­бар къачузватIа, гьанани гьакI я. 1980-2000-йисара Мурманскда 400 агъзурдахъ галаз агьалияр яшамиш жезвай. ­Гила амайди 250 агъзур я. Инсанар хъсан ва къулай шартIар авай чкайриз физва. Областда ва шегьерда медицинадин, образованидин, культурадин пешекарар кьит я. И хилерин идарайриз кIвалахиз атайбуруз 3 млн манат, яшайишдин кIвалер гузва, эгер цIуд йисуз кIвалахиз хьайитIа. 1980-йисара          350 агъзур агьали авай Махачкъалада къе 1,2 миллион кас ава. Чи меркез чIехи ва гегьенш жезва. Аквазва, виринра аваданламишунин кIвалахарни кьиле тухузва.

– Хквез кIанзавачни?

— Ава, ава. Махачкъаладай кIвалерни  маса къачунва. Хва Эльдар Мурманскдин мореходный колледждин 3-курсунин студент я. Ада кIелна куьтягьайла, хкведай фикир ава. Къазимегьамед стхадини «вун хьтин пешекардиз инани са кIвалах гьатда» лугьузва. Вуч аватIа чидани, ана къуллугъдал чирвилериз, алакьунриз, тежрибадиз килигна эцигзава. Чина лагьайтIа, маса адетар кардик кума. Закондал амал ийиз, арада ришвет авачиз, вердиш хьанвай чун хьтинбуруз ина кIвалах жагъурун ва жуван кар вилик тухун четин акъвазда.

– Портуна кIвалахзавай вун «ТеплоЭнергоМаш» заводдиз акъатна. Ам гьикI хьайи кар я.

— Виринра хьиз, Мурманскдин жемият­дикни демократиядин микроб акатнавай. Карханайрин, идарайрин чIехи къуллугърал, коллективри сесер гана, регьберар хкязавай. Заводдин директорвилин къуллугъ­дал хкягъун патал за жуван теклифни гана. Заводда кIвалахзавай гзафбуруз зун чизвайди тир. Сесериз вегьейла, заз гзаф хьана ва зи хиве жавабдар везифаярни гьатна. Вахт регьятди тушир. Чка-чкада карханаяр акъваззавай, рабочияр бейкарриз элкъвезвай. Кьилдин государствояр хьанвай со­ветрин виликан республикайрихъ галаз авай амадагвилин, алишверишдин алакъаяр кьатIзавай. Герек материалар маса къачун, жуван суьрсет маса гун четин акъваззавай.

– ЯтIани, вуна заводдиз къад йисуз регьбервал гана. Заводдин суьрсет вуч тир?

— Чна промышленностдин карханаяр патал пардин ва чимивилин тадаракар, энергия тIимил серфдай аппаратар, чимивал гудай генераторар, давленидал  кIвалахзавай тадаракрин хатасузвал хуьдай алатар ва энергиядихъ галаз алакъалу маса тадаракар акъудзавай. Россиядин хьиз, Норвегиядин, Финляндиядин фирмайри, компанийри чпин карханаяр, дараматар чими ийидай чи заводдин тадаракар маса къачузвай. Абуру иесийриз хейлин электроэнергия кьенятдай мумкинвал гузвай. Муьштерияр гзаф жердавай чи кIвалахарни вилик фена. Производство мадни гегьеншарна. ЦIийи цехар ачухна. Анжах са за 40 изобретение кардик кутуна. Санлай къачурла, бегьерлу йисар хьана. Зун коллективдилай, коллектив залай рази яз амукьна.

Гьам заводда ва гьакI шегьердин гьукумдин идарайрани цIийи  несилар пайда хьана. Абуруз рехъ гана кIанзавай. Зун эцигунрин «СтройЭнерго» компаниядин ге­­не­ральный директорвилин къуллугъдал хъфена. Жув вердиш саягъда кIвалахна: карханадиз производство хкаждайвал, гьар са работникдиз кIвалахдай къулай шартIар тешкилдайвал, къазанжияр арадал гъидайвал.

– Къариб Рзаханович, вун Мурманскдин областдин губернаторвилин къуллугъдал хкягъунин женгиник экечIун СМИ-рин са бязи изданийриз хуш хьайи хьтинди туш. Абуру чпин макъалайриз­ «Дагъустанвидиз губернатор жез кIанза­ва» лугьудай кьилер ганай.

— Къенин девирдин газетар, телеканаларни советринбуруз ухшар амач. Западдилай чешне къачуна, абуру хъсан кардикни синих кутадай, адаз тикъет ядай жуьреда кIелзавайди, яб акалзавайди чпин хабаррал желбзава. Россиядин Конституцияда гьар са агьалидиз сес гудай, вич са гьихьтин ятIани къуллугъдал хкягъиз тадай ихтияр ганва. Зани гьадакай менфят къачуна. 2016-йисуз за «Россиядин пенсионеррин партиядин» патай областдин Думадиз депутатвиле кандидат хьун патал вугай ­документар, гьар жуьре багьнаяр кутуна, кьабулначир. 2019-йисуз гьа и партияди зун областдин губернаторвиле кандидат яз къалурна. Эхь, бязи изданийри и кар лап сенсация хьиз къалурна. Де лагь, дагъустанвидикай маса областдин губернатор вучиз жедач кьван? Уьлкве — сад, конституция — сад, законарни — виридаз садбур. Заз шегьер, область хъсандиз чизвай, зун чизвай инсанрин кьадарни тIимил тушир. Зун «РФ-дин ла­йихлу энергетик» тир. Закай Швейцарияда акъуднавай «Россиядин кар алакьдай инсанар» ктабда шикилни галаз кхьенвай. Патав гвай чина РФ-дин Гьукуматдин Председатель хьайи Дмитрий Медведевакайни шикил галаз материал ганвай. И крарни ­фикирда кьуна, «Пенсионеррин партияди» зун къалурни авунай. Амма «Сад тир Россия» партиядин мумкинвилер, къуватар екебур тир, адан векил гьалибни ­хьана.

– Исятда вун пенсионер я. КIвалахрик квани?

— Эхь. Инсандиз кIвалахдик квачиз четин я. Зун областдин Кольский райондин УЖКХ-дин инженер я. Са шумуд йис вилик коллективда 300 кас авай, гила 120 работник ама. Райондик 60-дав агакьна поселокар, хуьрер акатзава. Чна виринра чимивал гудай къурулушар гьазурзава, гьар са агьалидин кIвале чимивал, электроэнергия ва чими яд хьунал гуьзчивалзава. За жувалай аслу тир вири крар сентябрдалди куьтягьна, райондин гьакимри отпускдиз фидай ихтиярни гана.

– Отпускайриз мукьвал-мукьвал хквез­вани?

— Саки гьар йисуз. Дидедал кьил чIугун тавуна жедач. ЦIи адан 88 йис хьана. КIва­лин, майишатдин къайгъуяр Валидинан свас Еленади ийизватIани, дидени кар-кес­пидик квачиз акъваззавайди туш.

– Елена свас? Ам гьибурукай я?

— Чи свас, урусдин руш, Мурманскдай я. Дидеди тарифарзава, хъсан свас я лугьуз. Ам ЦIийи ЗахитIиз акъатунихъни вичин кьиса ава. 2002-йисуз стха Валидин зи патав Мурманскдиз атанай. Ина адаз урус руш Елена акуна ва бегенмиш хьана. Яргъал тевгьена стхади адаз вичин гьиссдикайни хабарна. Рушан патайни «ваъ» гаф акъат­нач. Стхадини Елена ЗахитIиз хутахна. Гьанлай инихъ лезгийрин юкьва ава. Тарифлу, къени хизан арадал гъанва. Абуруз кьве руш ава. ЧIехида Дагъустандин госуниверситетда, гъвечIида гьеле школада кIелзава. Сусан тариф зани ийида. Эгер чинин кIалбудиз фикир тагайтIа, Елена свас халис лезги дишегьли я. ЧIални лап хъсандиз чизва, майишатдин вири кIвалахарни тамамарзава. Хсуси майишатда ада вичин­ гъилералди вижевай багъ кутуна. Малар, кIвалин къушарни хуьзва. Пагь, ваз ада чра­дай фу, гьазурдай хинкIар, пичIекар, афарар акван. Чи дидедихъни, гьа вичиндахъ хьиз, гелкъезва. Начагъ хьайила, рапарни яда, герек дарманни гуда. Чун, стхаяр, вахар хъфейла, чи къуллугъдани са кIва­чел акъвазда.  Азад вахтунда патарив гвай багълариз ичер, ципицIар кIватI хъийиз­ фида. Хизандин кассадиз пул гъиз. Зунни амаз, суса Мурманскда авай вичин вахаз, амни ара-ара хкведа инриз, вахал кьил чIугваз, посылка рекье туна. Вичи гьазурнавай лезги няметар аваз.

– Алай вахтунда чи миллетдин векилар авачир чка авач жеди. Мурманскда абур гьикьван ава?

— Кьадар завай лугьуз жедач, амма авазва. Гзафбуру гьуьлерал кIвалахзава. Промышленностдин карханайра, образовани­дин­, медицинадин идарайра зегьмет чIуг­ваз­­вайбурни, бизнесдал машгъулбурни­ ава. Бязибур чIехи къуллугърални ала. Яр­гъал мензилриз фидай гимидин капитан­ Алимет Наврузов, шегьердин Октябрьский­ райондин полициядин начальник Палат Агъамалиев, шегьердин ОВД-дин экономи­кадин тахсиркарвилерихъ галаз женг чIугвадай отделдин начальник Ренат Агъамалиев, гимийрин карханадин кьилин технолог Назир Даштемиров, областдин гзаф аялар авай хизанрин фондунин регьбер Рита Абдурагь­манова гьахьтинбурукай я. Суварриз, милли мярекатриз, дустарин хайи йикъара чун кIватI жезвайди я. РикI аладарунихъ галаз сад хьиз, сада-садаз бязи месэлаяр гьялиз­ куьмекарни гузва. Чкадин инсанрини чаз, иллаки лезгийриз, пара гьуьрметзава. Чибур ви­кIегьбур, ихтибар ийиз жедайбур, къе­ни, кар алакьдайбур тирвиляй.

– Къариб стха, сагъ-саламат хьуй куьн ва чибур вири, гьина аватIани. 

— Сагърай куьнни, чи милли газет кIел­завайбурни.

Нариман Ибрагьимов