Фадлай тухун пландик квай дагълух мулкарин международный кьвед лагьай форум 1-3-октябр­диз Дагъус­танда кьиле фена. Мярекат ачухдайла, РД-дин Кьил Сергей Меликова рикIел хкайвал­, чи респуб­ликадин 45% чилер дагъ­лух чкайри кьунва. Дагълара­ миллиондив агакьна агьалияр яшамиш жезва.

Форумдин иштиракчийри­ дагъ­лух­ мулкар дурумлудаказ вилик­­ тухуниз, яшайишдин  шар­тIар хъса­на­руниз, экология хуьниз, туризм вилик финиз талукь месэлаяр веревирдзавай элкъвей столар тухвана. «Дагълух чкайрин яша­йиш­динни экономикадин месэлаяр» темадай пленар­ный заседание хьана. Эхирдай чпикай рахай месэлайрай теклифар кхьенвай къарар кьабулна, нетижаяр ноябрдин вацра раиждайвал я.

8-октябрдиз са жерге важиблу месэлайрай кьиле фейи совещанидал республикадин Кьили къведай йисуз муниципалитетрихъ галаз санал дагълух мулкар вилик финиз талукьарнавай конференция тухун теклифна, жавабдар ксар тайинарна ва абуруз конференциядин программа гьазурунин тапшуругъ гана.

Къейд авун герек я хьи, Сергей Меликован теклиф лап вахтунинди­ хьанва. Идахъ галаз алакъалу яз, заз жуван бязи фикирар лугьуз кIан­зава. Кьвед лагьай сеферда тухванвай форумдин нетижаяр тамамдиз кьабулдалди вилик пешекарри, дагълух мулкара кIвалахзавай фермерри, карчийри, гьакIни жергедин агьалийри чпин фикирар, меслятар лагьанайтIа, хъсан  жедай.

Малум тирвал, Дагъустан Рос­сия­дин регионрин арада дагълух чкайра авай хуьрер хуьнин, яшайиш­дин­ни экономикадин рекьяй вилик­ финин жигьетдай государстводин прог­рамма кьабулнавай сифте­бу­ру­­кай я. Гьайиф хьи, ахьтин прог­раммаяр кьабулна гзаф йисар алат­наватIани, гьукуматди ахъаяй­ пулар ишлемишзаватIани, аквадай хьтин  де­­­гишвилер арадал гъиз хьанач. Идахъ гьар жуьре себебарни авачиз туш.

Мадни гьа виликрай хьиз техжедайвал, форумдал лагьайвал, уьлкве­дин дагълух мулкариз талукь къа­нун­рин бине арадал гъун чарасуз я. Бинедани гьи мулкар, гьи районар гьакъи­къи дагълух чкайрик акат­заватIа къалурна кIанда. Идалайни гъейри, кьабулнавай прог­раммайриз гьукуматди лазим кьадар финансар чара авун чарасуз я. АкI тахьайтIа, форумдин теклифар, анал авур веревирдер гьа чарарал аламукьдайди ашкара я.

Пулунин такьатар талукь тирвал­ чара ийидайла, махсус комиссия арадал гъин. Адан членар намуслу, михьи, жавабдар инсанар жен, комиссия вични общественный гуьзчи­вилик кутан. Вучиз лагьайтIа, пул авай чкадал лутуяр, гьарамзадавал­ квай чиновникар алтIушда. Пулдин­ куьмекни акатай низ хьайитIани та­гун, куьмек ийин анжах дагълух чка­да­ са шумуд йисуз, чпин майишат кутуна, кIвалахзавай фермерриз, хсуси майишатрин иесийриз, карчийриз. Мадни: вад йисалай виниз гьи касди дагълух мишекъат шартIара, вичи вичиз кIвалахиз, кьил хуьзватIа, кархана кардик кутунватIа, вичин чешнедалди масабурни аш­къи­ла­миш­за­ватIа, гьа касдиз гьукуматдин патай са сефердин вахкун тийидай еке пулунин куьмекни ийин.

Инал рикIел хкун тавуна жедач: дагълух хуьрер арандиз куьчардайла, гьукуматдин патай инсанриз, цIийи чкадал кIвал-югъ туькIуьриз, эцигунрин материалар, гьар хизандин кьадар фикирда кьуна, пулдин такьатарни ганай. Гилани инсанар дагълариз хъфин паталди гьакI авуна кIанда. ТахьайтIа, яшайишдин шар­тIар авачир дагълух чкайра уьмуьр­ кечирмишиз кIандай инсанар тIимил жеда. Жегьил хизанри, мадни хуьрер гадариз, шегьеррихъ ялда,

Форумдал лагьайвал, Дагъустан лапагрин як виридалайни гзаф  гьасилзавай ва гьатта къецепатан уьлквейризни маса гудай мумкинвал авай, хуьрера туризм вилик тухуз жедай тешпигь авачир чка я. Бес акI хьайила, виликрай тек са Ахцегь райондай куьчарай 17 хуьруьн мулкар, ишлемиш тийиз, баябан яз тун дуьз яни? Гьа ихьтин гьалар маса дагълух районрани ава.

И йисан 13-февралдиз акъатай «Лезги газетдин» нумрада зи «Гьялиз­ жедай месэла яни?» кьил ганвай макъала чапнавай. Гила форумдал­ хкажай са бязи месэлайрикай а ма­къалада за ачухдиз лагьанва. Гьабу­рукай яз, дагълух хуьрериз, чпин хайи ерийриз хтана, малдарвилел машгъул ксариз чкадин самоуправленидин куьмек, муниципалитетрин­ кьиле авайбур и кардин гъавурда хьун, инсанар хквезвай хуьрер са тIимил хьайитIани къайгъударвилик кутун чарасуз герек тирдакай. Районрин гьар йисан бюджет гьазурдайла, адак дагълух мулкар вилик тухун патал са кьадар финансрин такьатар кутунин меслятни ганай за.

Россиядин Федерациядин Советдин Председатель Валентина Мат­ви­енкодин тебрикда лагьанвайвал, дагълух мулкар дурумлудаказ вилик­ тухунин карда муниципалитет­ри къугъ­вазвай роль екеди я. Йисан­ къене муниципалитетрин кьилери­ авур кIвалахдиз къимет гудайла, дагълух чкайра вуч авунватIа, фикир­да кьуна кIанда. Инал завай мадни рикIел хкун тавуна жедач. Ахцегь райондин­ куьч хьанвай Ухулринни­ Ялцугърин­ хуьрериз а жемятри кIватI­на­вай ва гадарнавай Мацарин хуьруьзни хайи ерияр кIани са касди гайи хсуси пуларихъ машиндин рекьер акъудна. (Агьалийри анра лапагрин суьруьяр, маларин нехирар, балкIанар хуьзва, чIижерин куьнуьяр кутунва.) Ухулрин­ хуьруьз рехъ агакьиз са кьве километр амаз, пул куьтягь хьана. Раг квай чкаяр тракторди къачудач лагьа­на кIвалахни акъвазарна. Са хуьруьнвиди шикаят авурвал,  гьикьван арзаяр, тавакъуяр аву­натIани, кьил кьадай, куьмек агакьардай са  кас хьанач.

Малум тирвал, Ухула хуьруьн администрация ама. Администрация аватIа, аниз гьар йисуз са гьикьван ятIани финансар ахъайзава эхир. Бес гьукуматди, чкадин самоуправлениди и дуьшуьшда рехъ хуьруьв кьван агакьариз куьмек тагун вуч лагьай чIал я?! Рехъ хьайила, ана хуьруьн майишатдин суьрсет гьасилдайбурун кьадарни хейлин артух жеда. Мисал патал къалурин: гадарнавай Мацарин хуьруьн юкьвал кьван цIинин йисуз  машиндин рехъ авуниз килигна, ана чпин хсуси, гьакI хуьруьнбурун мал-къара хуьзвай кьве малдарди, сифте яз дуьзен районрай са шумуд машин векьер, комбикормаяр дагълариз хкана, хъуьтIуьз гьазурлухвилер акунва.

Республикада гьукумди чкадин са­моуправленидин кьилериз форумдин­ бинедаллаз артухан ихтиярар ганва. Дагълух мулкар вилик тухун патал фи­нансар ахъаяйтIа, гьукум и кардив лазим жуьреда эгечIайтIа, мумкинвилер авай дагълух мулкар кардик кухтаз алакьайтIа, Дагъустандин экономика, дагълара яшайиш ­ту­хузвай инсанрин уьмуьрдин шар­тIар­, гьелбетда, аквадай гьалда вилик ­фида.

Баламет  Ширинов