Вичин тIварунихъ Ахцегьа куьче галай, Дагъустандин Огни шегьердин Аграрный колледждин Ахцегьрин филиалдин гьаятдин юкьвал халкьдин патай, кьетIен гьуьрметдин лишан яз, гуьмбет эцигнавай Гьасанагъа Агьмедов вуж я? И суалдиз Ахцегьа парабурувай жаваб гуз тахьунни мумкин я. Чаз жуван тарих, игитар, гьайиф хьи, чизвач. Гьатта «а гуьмбет вучтинди я гьаятдин акунар чIуриз анал алай, алудна кIанда» лугьудай ксарни пайда жезва.

Гьасанагъа Агьмедовакай рахайтIа, ам вичин вахтунда чи уьлкведа Советрин власть тестикьарун патал еке зегьметар чIу­гур ялавлу инкъилабчи-большевик, Самур округдин милициядин начальник яз, бандит­рихъ галаз кьиле фейи женгина игитвилелди телеф хьайи ахцегьви викIегь офицер я. Гуьмбетдин кIаник адан сур ква, Аллагьдин рагьметдик кваз хьуй!

Шаксуз, гьар са девирдиз вичин кьетIен­вилер, игитар ава. Халкьдин милли тарих, Ватан патал чанар гайи кьегьал рухваяр рикIелай алуддай ихтияр чаз авач.

Гьасанагъа Агьмедов 1894-йисуз Ахце­гьа лежбер Набидин зегьметкеш хизан­да дидедиз хьана. Бубадикай гьеле гъве­чIизамаз магьрум хьайи дирибаш гада хизандиз куьмекун патал чкадин девлетлуй­риз батраквал авуниз мажбур хьана. Уьл­кведа Октябрдин инкъилаб хьайи 1917-йисуз 22 йисан яшда авай уьтквем жегьил, хуьруьн шартIар-сергьятар дар акуна, кьил хуьнин мураддалди рухсатдиз хтанвай­ фялейрихъ галаз Бакудиз фена. Ана нафтIадин мяденра кIвалахиз, ам инкъилабчи фялейрин таъсирдик акатна. РСДРП-дин Бакудин комитетдин «Фарук» тешкилатдик экечIна. Дерин кьатIунар авай жегьил, цIийи юлдашрин жавабдар тапшуругъар тамамариз, инкъилабчивилин гьерекатра лигим хьана.

Бакуда Гьасанагъадал гьалтай девир­ секинди тушир. Гьукум, девлет гъиляй акъуд­ тавун патал капиталистри дявекарвилин рехъ хкянавай. Агьваллу хсуси дуланажагъ патал абуру гьатта ватанни кваз къецепатан душманриз маса гузвай. Абуруз акси яз, Россиядин гзаф пипIера хьиз, Бакудани фялейрин забастовкаяр къизгъин хьана…

Инкъилабдин гьерекатрин яцIа гьатай Гьасанагъадин гуьгъуьна шегьердин полицаяр гьатнаваз, юлдашри ам Астрахандин атлуйрин сад лагьай полкуниз рекье туна. Дагъви инкъилабчидин дирибашвал, тешкилатчивилин алакьунар акурла, командо­ваниди ам эскадрондин командирвиле тайи­нарна. Астрахандин чуьллера белогвардейцийрихъ галаз кьиле физвай са женгина гъилик квай аскерар къутармишун патал, вичел душмандин турунин хер алаз, ада женг давамарна.

1918-йисан июлдин эхирра Гьасанагъа Агьмедов Уралдин фронтдиз рекье туна­. Ана лишанчийрин 295-полкунин къурулуш­дик кваз дагъвидин атлуйрин дестеди «ЧIу­лав яр» тIвар алай станица кьуна. Гьужум­дин дестедин командир яз тафаватлу хьайи и женгинилай кьулухъ командованиди адал сифте разведкадин дестедин, гуьгъуьнай Дондинни Кубандин дивизиядин эскадрондин командирдин жавабдар везифаяр ихтибарна.

1920-йисан февралдиз госпиталда сагъламвал мягькемар хъувурдалай кьулухъ Гьасанагъа Агьмедов Туьркменистандин атлуйрин 1-дивизиядин командирвиле тайинарна. А чIавуз басмачрин гужлу дес­тейри, иллаки Ирандинни Афгъанистандин сергьятра агъавализ, чкадин халкьдиз бедбахтвилер гъизвай. Дагъви командир кьиле авай дивизияди басмачрин бандаяр Туьркменистандин сергьятрай чукурзава. Гьина хьанатIани, хиве гьихьтин тапшуругъар тунатIани, Гьасанагъади вич дяведин кар чидай хъсан командир, гъавурдик квай ялавлу инкъилабчи, викIегь женгчи яз къалурна, гъилик квай аскеррин ва командованидин патай лайихлу гьуьрмет къазанмишна.

Жегьил командир гьевеслу ийидай ва дяведин илим чирдай серенжем яз, 1920-йисан мартдиз командованиди Гь.Агьмедов Терский атлуйрин школадин курсариз ра­къур­зава. Абур агалкьунралди куьтягьай лезги офицерди Терский 1-дивизияда къуллугъзава ва 1922-йисуз адакай дивизиядин 2-полкунин эскадрондин командир жезва. Гьа и йисуз Бухарадин фронтда кьиле фейи къати ягъунра Гьасанагъадал залан хер хьана, ам госпиталдиз аватна. КIвачел ахкьалтайдалай гуьгъуьниз ам, 17-полкунин эскадрондин командир яз, мад женгерик эхкечIна.

Къенепатан ва къецепатан душманрихъ­ галаз женгер куьтягь хьайила гъиле яракь кьуниз мажбур хьайи лежберарни фялеяр ислягь зегьметдив эхгечIна. Хирери тади гуз, фронтдай ахъай хъувур Гьасанагъа ватандиз хтана. Сагъламвал мягькемар хъувуна, хизан кутуна. Тежрибалу офицер­ ва коммунист яз, ада дагъви жемят ислягь зегьметдал элячIуник вичин пай ку­туна. 1928-йисалай Коммунистрин партия­дин­ активный член Дагъустанда Советрин власть хуьнин ва мягькемарунин гьерекат­рик экечIнава. Дагъустандин военный комиссар, РККА-дин командующий Махач Дахадаеван кьушунра, Къайтагъ-Табасаран округда милициядин начальникдин куьмекчивиле, ахпа Самур округда общественный хатасузвал хуьнин органра, ВКП(б)-дин Ахцегьрин ячейкадин секретарвиле намуслувилелди къуллугъна.

1930-йис. Дагъустанда колхозар тешкилунин ва динэгьлийриз талукь сиясатдихъ галаз рази туширбуру, гьакI бандитринни кулакрин яракьлу дестейри инлай-анлай кьил хкажзавай. Кьилди къачуртIа, Самур дереда Шеки патахъай кулакрин яракьлу дестейрин гьужумрихъ галаз санал Хинеринни Пучарин жемятарни къарагъна. 18-19-майдин йикъара абуру (тахминан 400 касди) Хине, Пуча (Борч), Гутума ва Фия чкайрал советрин властдин гьукумдарар алудна, власть чпин гъиле кьуна. Абур муьтIуьгъарун патал Кеферпатан Кавказдин ОГПУ-дин 5-полкунин, атлуйрин 48-дивизиядин кьушунар, гьакI яру партизанрин дестеяр къарагъна.

Кьиле тежрибалу командир, коммунист Гьасанагъа Агьмедов авай яру партизанрин десте хаталу чкадиз виликамаз ра­къур­навай. Адал разведка авун ва Пучарин хуьруьн кьилихъ галай Салаватдин гирведал постар эцигун тапшурмишнавай. Гьеле Хинерин хуьруьв агакь тавунмаз, бирдан тфенгрин къати ванер акъатна. Гьалар ахтармишун патал Гьасанагъади вичин атлуяр акъвазарна. КилигайтIа, гуьлле Хинерин кIацекай гузвай. Разведкади малумарайвал, стратегиядин объект тир гьа кIацI (хуьруьз фидай рекьел авай туннель) ва Хинерин хуьр бунтчийри кьунваз хьана. ВикIегь командирди, чандилайни гъил къачуна, барабарсуз женг кьабулна. Фендигар душманди им рехъ виликамаз  чинебадаказ кьун (засада) тир кьван. Кьулухъ элкъведай мумкинвални авачир. «Кьулухъай къвезвай кьушунар ахгакьда, абурукай куьмек жеда» — фикирна, ам вичин дестедин кьилеваз гьужумдиз фена. Гьайиф хьи, им Гьасанагъадин эхиримжи женг хьана: бандитдин гуьл­леди игитдин рикI кана.

Самур дереда советрин власть тестикьарунин эхиримжи женгина игитвилелди телеф хьайи командир къуьнераллаз Ахцегьиз хкана.

Ам хуьруьн сурара ваъ, вичи кIелай школадин гьаятдин юкьвал кучукна. Ясдин митингдал чкадин гьукумдарри ва женгинин юлдашри хайи ватан, советрин власть патал игитвилелди чан гайи ватанперес районэгьлийрин рикIера эбеди хуьнин ва адан чешнедалди акьалтзавай несилар тербияламишунин мураддалди адан сурал гуьмбет эцигунин къарар кьабулна. А къарар кьилиз акъудун яз, са кьве йисалай сурал яру гъедни алаз гъвечIи гуьмбет эцигна. Гуьгъуьн­лай, 1986-йисан февралдиз, КПСС-дин Ахцегь райкомдин (1-секретарь — Н.Гь. Гьажиев) къарардалди куьгьнедан ­чкадал вижевай цIийи памятник хкажна. Советрин уьл­кве чкIидалди анал школадин аялрин митингарни тербиядин серенжемар кьиле тухудай, гуьмбетдал датIана цуьквер жедай.

Ватан патал чанар гайи вири кьегьал рухвайрин вилик чун гьамиша буржлу я.

Дашдемир  Шерифалиев