Гьуьрметлу редакция! Августдин вацра «Лезги газетдиз» Дагъустандин халкьдин писатель, алим Гьаким Къурбанан «Мукаи­лар» — тухумдин тар» кьил ганвай гъвечIи макъала акъатнавай. Ада гьасятда вичел зи фикир желбна ва за ам кIелиз башламишна. ГьикI хьи, заз Мукаил Изберович Мукаилов чиз саки 60 йисалайни гзаф я. Чна гьа са вахтара университетда (ДГУ) кIелна, аспирантурайриз гьахьна, диссертацияр хвена ва яргъал йисара университетда, тарсар гуз, кIвалахна. Чи арада кIеви гьуьрмет, яр-дуствал ава.

Писатель Гьаким Къурбанни Дагъустанда чин тийидай кас бажагьат жеда. Адан макъалада ихтилат М. Мукаила кхьенвай «Шежире семьи» («Родословная книга») тIвар ганвай, 2025-йисуз акъатнавай цIийи ктабдикай физва.

Мукаил Изберовича 3-4 йис идалай вилик вичин хуьруькай, халкьдикай гегьеншдаказ кхьенвай гзаф хъсан кьве ктаб мадни ава. Гьуьрметлу Гьаким Къурбана абуруз лайихлу къиметни ганва. Месела, 2023-йисуз акъатнавай «Современная Гапцах-на­ме» ктабдин сифте гафуна ада икI лагьанва: «Книга имеет научную ценность, познавательное и воспитательное значение. Своим трудом «Современная Гапцах-наме» автор поставил два памятника: один своему народу, второй — себе».­

ГьакI тирвиляй, М. Мукаилован  цIийи ктабдикай ада вуч лагьанватIа чирун патал за адан гафар дикъетдалди кIелна.

Мукаил Изберовича вичин ктаб зазни­ пишкешнавай. За ам гзаф ашкъидалди кIел­­на куьтягьнавай. Заз акурвал, авторди ктабдал гзаф зегьмет чIугунва. Ам кхьин гъвечIи чIавалай рикIе аваз, ада гьамиша материалар кIватIиз ва кхьиз хьанва. Ктабдихъ са шумуд рекьяй еке мана-метлеб ава. Автордин мурад ктаб вичин тухумдикай кхьин, алава яз, ам цIийи несилди са шумуд рекьяй менфят къачудай гьалда туькIуьрун тир. Адавай и мурад кутугайвал кьилизни акъудиз хьанва. Баркалла!

Заз малум тирвал, Гьаким Къурбанни Мукаил Мукаилов чпиз чеб фадлай чизвай, арада гьуьрмет авай ярар-дустар я. Амма вучиз ада и сеферда винидихъ къалурнавай макъалада цIийи ктабдикай вичин фикир гегьеншдиз ваъ, куьрелди кхьенватIа, и кардай зи кьил акъатнач. Мадни, Гьаким Къурбан вич и ктабдин редакторни яз, къейдина ада ктабдик квай гъалатIар къалурнава: ктаб лезги чIалал кхьенайтIа, хъсан тир; ктабдин кьилерин заланвал сад хьанвач, авторди ктабдиз ганвай «Хизандин шежире» тIварцIик квай араб гаф «шежире» (тар), белки, михьиз хкудин; ктаб лап гъвечIи тираж аваз акъатнава ва икI мад.

Зи фикирдалди, Гьаким Къурбаназ М. Му­каилова кхьизвай ктабдикай виликамаз­ чизвай, ам типографиядиз вугудалди кIелни авунвай. Хъсан жедай, эгер яр-дуствилин гьуьрметдалди кьведни санал ацукьна, са истикан чайни хъваз, ктабдикай ихтилат­ ийиз, квай нукьсанар (вичин фикирдалди) лагьана, ктаб мадни хъсанди жедайвал авунайтIа. ГьакI хьанайтIа, къалурнавай бязи кимивилериз  автордини фикир тагана тадачир жеди.

Квай гъвечIи нукьсанрикай редакторди ктаб акъатайдалай гуьгъуьниз вичи кхьин са жуьреда аквазва. Идалайни гъейри, Гьаким Къурбана вичин къейдина ктабдин фикир гана кIанзавай лайихлу терефар хъендик тунва. Гьаниз килигна, сифте чун писателди къалурнавай гъалатIрикай рахан.

Сад лагьайди, ада «шежире» гаф михьиз хкуднайтIа хъсан тир лугьузва. Амма ктабдин авторди «шежире» гаф дуьшуьшдай ишлемишнавачирди якъин я. Ада араб и гафуникай, ктабдин сифте гафунилай башламишна, гегьеншдаказ кхьизва, а гаф гзаф мусурман уьлквейра ишлемишзавайди къалурзава. Мадни икI кхьенва: «Шежире» (от арабского слова «дерево») означает «родословное». В древние времена — после принятия ислама в нашем селении Гапцах это слово широко употребляли. После Великой Октябрьской социалистической революции «шежире» не нашло употребления». Зи фикирдалди, и гаф ктабдик кутун са акьван гъалатI кар туш. «Шежире» гафуниз барабар гаф чи чIала авач. Автордиз, белки, и гаф лезги чIалани ишлемишайтIа жеда лугьуз кIанзаватIа.

Исятда лезгийрихъ авачир гафар туь­кIуьрна ишлемишзавай дуьшуьшар авачни бес? Месела, М. Гьажиева туькIуьрнавай словарда «словарь» гаф гьа лезгидалдини «словарь» лагьана кхьенва. Амма исятда «гафарган» лугьудай гаф арада тунва! Вучиз? И гаф гьа икI ата-бубади ишлемишайди ятIа чидай кас авани?

Кьвед лагьайди, «ктаб лезги чIалал кхье­найтIа хъсан тир» теклифдални рази­ хьайи­тIани жеда, тахьайтIани. Вучиз ла­гьай­тIа, алай девирда гзаф лезги хуьрер­ чкIизва, жегьилар пата-къерехда, Урусат­дин регионра бинеламиш хьана, гьанра­ амукьзава. Гьайиф хьи, ахьтин хизанра аял­риз (къвезвай несилриз) лезги чIал чиз амукьзавач. ГьакI хьайила, ктаб урус чIалал кхьинихъ, белки, вичин дуьз метлеб ава жеди.

Амма гьуьрметлу Гьаким Къурбана къалурнавай меслят «ктаб лезги чIалал кхьин хъувуна, тиражни гзафарна акъудайтIа, хъсан жеда» лугьудай фикир-меслят дуьзди я.

Гила Мукаил Изберовичан ктабдин кьилин метлебдикай лугьун. Сифте ада куьрелди чIехи бубайрикай, имийрикай, ахпа гегьеншдаказ буба Изберакай, диде Ба­жидикай, аялрикай ва амай тухумдикай кхьизва.

Буба Избер Ватандин ЧIехи дяве башламиш хьайила, гуьгьуьллудаказ армиядиз фена. А вахтунда Мукаилан кьве варз тир. Гьайиф хьи, 1944-йисуз буба Саратовдин военный госпиталда кечмиш хьана лагьай тел хтана.

Текдиз гъвечIи аялар (Ярали 1935-йисуз дидедиз хьана, Мукаил — 1941-йисуз) галаз амукьай дидедиз ва аялриз еке мусибат, хажалат, четинвилер хьана.

Авторди, хизанда гъвечIиди тиртIани, вичикай дидедиз, хизандиз ва мукьвабуруз уьмуьрда гьихьтин даях хьанатIа, гегьеншдаказ суьгьбетзава.

Кьилел буба аламачиз, дидедал гзаф зегьмет акьалтзава. Ада кIвалин, аялрин къайгъуни чIугвазвай, колхоздани­ кIва­лах­завай. Мукаил дидедихъ галаз кIва­лахдал физ, адаз вичивай жедай гъвечIи куьмекар хьайитIани гуз алахъдай. ЧIехи хьайи­лани ам гьамиша дидедихъ гелкъвез­, адан гьуьр­мет хуьз хьана. Месела, армиядиз ф­ена, къуллугъ куьтягьна хкведай вахт хьайила, адаз, Ленинградда акъвазна, институтдик экечIиз кIанзавай. Дидедиз чар кхьена, хабар гайила, ада ана акъвазмир, мукьвал алай Махачкъалада кIела лагьана. Мукаила дидеди лагьайвал авуна, хтана, ДГУ-дин биологиядин факультетдик экечIна. Мадни, эвленмиш жедайла, дидеди къалурай рушал рази хьана. Гележегда тестикь хьайивал, дидеди вичин хциз бахтду жедай дуьз рехъ къалурна. Уьмуьрдин юлдашрикай адаз мягькем далу ва куьмек хьана.

Ихьтин мисалар ктабда мадни ава. Гекъигун патал: аялри диде-бубадин кефи хазвай, абуруз яб тагузвай, пата-къерехда яшамиш жезвайла, йисаралди абурал кьил чIугун тийиз, квазни такьазвай дуьшуьшар тIимил авани?!

Мукаил Изберовича вири уьмуьрда дидедин гьуьрмет гьикI хвенатIа ва ихьтин маса мисаларни несилриз чешне я лугьуз ­жеда.

Ада гьакI амай багърийрин къайгъуни бубади хьиз чIугвазва, мукьвабурузни вичелай алакьдай куьмекар кIелуник кутадайла ва маса вахтарани гузва (гьа икI тирвиляй адан багърийризни ам багьа я, хийирдинни шийирдин гьар са карда адал алукьзава, адан гафунихъ яб акалзава).

Ктабдин хъсан терефрикай сад мадни ам я хьи, авторди мукьва-кьилийрал гьихьтин тIварар алатIа ва цIийиз хьанвай аялрал гьихьтин тIварар эцигнаватIа кхьизва, вири дуьшуьшра тIварарин мана-метлеб ачухарзава. А тIварар гьи уьлквейра арадал атанвайбур ятIа, гзаф гьина ишлемишзаватIа, тIвар алай аялдин хесетар ва гележег гьихьтинди хьун лазим ятIа раижзава. И рекьяй ктаб халис справочник хьтинди хьанва.

Мукаил Изберовичан уьмуьр маса патарихъайни чешнелуди тирди къалурин. Университет куьтягьайдалай кьулухъ ам школадиз муаллимвиле ракъурна. Амма илимдал рикI алайвиляй ам школада са йисалай артух акъвазнач. 1968-йисуз ДГУ-дин аспирантурадик экечIна. Анаг вахту­нилай вилик куьтягьна ва 1971-йисан ­июндиз ДГУ-дин алимрин советдал диссертация агалкьунралди хвена, биология­дин илимрин кандидат лагьай тIвар къа­чуна.

Адалай кьулухъ М. Мукаилов ДГУ-дин илимдин сектордин начальник хьана, биологиядин факультетда тарсарни гана.

Ахпа 1975-йисуз Москвада френг чIалан курсар куьтягьай алим Гвинеядиз вузда тарсар гуз рекье туна. Ана адакай факультетдин декан хьана.

Гвинеядай хтайдалай гуьгъуьниз Му­каила са кьадар жавабдар къуллугъар ­кьилиз акъудна. Гьар гьи кIвалах, къуллугъ теклифайтIани, касди гьакъисагъвилел­ди зегьмет чIугуна, виринра чухсагъул, аферин, гьуьрметдин шабагьар къазанмиш­на. 2001-йисан  декабрдиз  ам  РФ-дин  АПО-дин (Академия профессионального об­разования) член-корреспондентвиле кьабулна.

Вичин кIвалахрикай М. Мукаилова  ктабда гегьеншдаказ кхьизва. Метлебни ам я хьи, адаз вичин уьмуьрдин къайдайрикай жегьилри, акьалтзавай несилри чешне къачуна, уьмуьр дуьз тухвана, мурадар кьилиз акъудун, михьивилелди кIвалахун, аферин къазанмишун кIанзава.

Ктабдин менфятлу мадни са тереф ам я хьи, авторди гьина кIвалахнатIани, ам а чкайрин, шегьеррин тарих чириз, гуьзел чкайриз физ, памятникриз килигиз алахънава. ИкI, ада ктабда экскурсийриз, музейриз фейи чкайрикай, акур крарикай, экскурсоводди хьиз, ашкъидалди, устадвилелди кхьизва. Ктаб кIелдайла, жувни адахъ галаз гьа чкайра къекъвезвай хьиз жеда. Ам фейи ва вичиз акур гзаф чкайрин гуьрчег шикилрини ктаб итижлуди хьуниз куьмекзава.

Гьа и саягъда авторди кIелзавайдаз лу­гьузва: гьиниз вун фейитIани, гьина хьайи­тIани, вахт бушдаказ ракъурмир, жуван чирвилерин, культурадин дережа хкажа!

Советрин девирда инсанар патал гьихьтин регьятвилер, секинвал авайтIа, ам чу­кIурун халкьди гьихьтин еке мусибат яз кьа­булнатIа, гьар са пипIе гьихьтин бедбахтвилер, ягъунар-кьиникьар жезватIа, авторди галай-галайвал кхьенва.

Аквазвайвал, ктабдин мана-метлеб ­де­ринди я. Адахъ, тарих чир хьунилай­ гъейри­, тербиядин, насигьатдин жи­гьет­дай­ни еке метлеб ава. Авторди жуван тухум, ата-бу­баяр чируниз эвер гузва. Несилриз камаллу ктаб авторди аманат яз тазва. Ам кхьин патал чIугунвай зегьметдай автор еке къимет гуниз, гьуьрметдиз лайихлу я.

Гьуьрметлу Мукаил Изберович, ваз хайи югъ мубаракрай! РикIе авай мурадар кьилиз акъуддай сагъвал, кIубанвал хьурай!

Эзеддин  Велиев,

РД-дин лайихлу муаллим