Дагъустандин баркаван чил. Адан гьар са пIипI са гьихьтин ятIани яр-емишдалди, бязибур салан майвайрин девлетлу бегьер гуналди тафаватлу жезва. Кьиблепатан Дагъустанда экъечI тийизвай вуч ава? Чи патариз хас тушир гьатта голубикани кваз цанва, хъсан бегьерар къачузва. Мегьарамдхуьруьн районда кивияр цанвайди чир хьайила, сифтедай чIалахъ хьаначир. Ахпа са мукьва-кьилидин мехъерикай хкведайла, дугъриданни, ципицIриз ухшар абурун чIереяр акурла, зун мягьтел ва шад хьанай. Къуй чи бегьерар Аллагьди мадни артухаррай! Чилел ислягьвили агъавалрай! «Махсус серенжемар», «зегьметдин фронтар» бул бегьерар кIватIуниз талукьбур хьурай!

— Уфф, чан диде, им вуч бала я чаз Аллагьди ганвайди?! Захъ ахвар гала. Жечни шуьмягърин тарар кIанелай вири атIайтIа? Гьар йисуз абур кIватIиз, чара атIанва хьи, — вилер гъутарив тIушуниз, месикай къарагъзава Мурад.

Са тIимил вахт идалай вилик зун са танишдин кIвале мугьманвиле авайла, аялдин сивяй ван хьана и гафар заз. Ахвар ширин я, иллаки — аялриз. Аял гъавурда авач, гьавиляй икI лугьузва. Амма аял — кьепIина амаз, дана епина амаз вердишарна кIанда лугьузва халкьдин мисалда. Амма заз гьайиф атайбур, зун мягьтеларайбур аялдин гафар туш. И йикъара, шуьмягъар авай шешел аялдив вахкана, зун хуьруьн агъа кьиле авай чи салай, чна адаз «чIехи сал» лугьузва, винелди кIвализ хъфизвай. Пакаман вахт тир. Рекье зал са кьадар уьмуьр акунвай чи хуьруьнви, рикIел хквезвайвал, гьамиша ракъиникни ам хьаначир, Саимат (тIвар дегишнава) гьалт­на­. Зун экуьнахъ фад салаз фена, шуьмягъар кIватI­на, хквезвайди чир хьайила, ада заз еке дамахдивди вич вичин гъуьлел шуьмягърин тарар атIутI, абурукай са хийирни авач лугьуз алахънавайдакай лагьана. Себебарни кIамай кьван гъана. Кьилинди, шуьмягъар кIватIуниз акъатзавай къиметлу вахт и дишегьлидиз маса важиблу крариз серфдай ният ава кьван…

АкьалтIай чIуру кар тушни кагьулвал. Аллагьди вичикай яргъазрай! «Руфуни кьилел тагъай бала маса затIуни гъидач», — лугьудай мисал ава чи бубайрихъ. Къенин девирда «кагьулвили тагъай бала кьилел къведач» лагьайтIани, ягъалмишвал авач. Гьар са тар чIехи авуна, ада бегьер гудалди, са шумуд йис лазим къвезва. И кар чир хьун патал агрономвилин курсар кIелун герек авач. Бегьердал атанвай тарар атIутI лугьузвай, хизандиз къвезвай хийирдикай кьил къакъудзавай дишегьлиди кIвале аялриз гьихьтин тербия ганватIа? Ам машгъул жезвай важиблу маса кар вуч ятIа?

Сифте яз шуьмягъар кIватIунин къайгъуйриз «махсус серенжем» лугьун заз а чIавуз гьеле школадизни тефенвай чи хва Расулан сивяй ван хьана. Закай ада и «серенжемдин командирни» авуна. Буба военный яз, ада мукьвал-мукьвал иштиракзавай махсус серенжемрикай, гьелбетда, кIвале ихтилатар тахьана амукьдачир. Аялри бязи вахтара чаз, чIехибуруз, хабарни авачиз, вири кужумзавайди я. Шуьмя­гъар кIватIдай вахт атайла, меркездай хуьруьз хъфена, пакадин йикъан экуьнахъ фад, серинзамаз абур кIватIиз, «чIехи салаз» физ гьазурвал аквазвай зун акурла, ада лагьанай: «Я дах, чи диде махсус серенжемдиз гьазур жезва. Халис командир я». Гьа идалай кьулухъ шуьмя­гъар кIватIуниз чна махсус серенжем лугьузва. Идакай Расула амайбурни хабардарна. Гьатта чаз зенгер авурбуруни, махсус серенжем гьикI акьалтIна лугьуз, хабарар кьазва. Дугъриданни, гьазурвилер за рикIивай ийизвай. Аялар, пакамахъ фад къарагъдайвал, фад ксанани кIан­да эхир, гьавиляй за абурухъ галаз «дяве чIуг­вазвай». Ахпа жув лагьайтIа, кухняда «зегьметдин фронтда» жедай. Термосда кьазвай чай квачиз, фу-къафун гьеле няниз гьазурун зун патал адетдиз элкъвенвай кар я. КIвалахна, галатайла, тIуьн рикIи хъсандиз тухудайди, михьи гьавадал аялрин иштагьар мадни ачух жедайди сир туш. КIвалин патав гвай салани шуьмягърин са шумуд тар ава. Амма чIехи сала авайди вири гьабур я. Амни хуьруьн агъа кьиле ава. Махсус серенжем кьиле физвай чкани гьанаг я…

Са сеферда и серенжем дуьз кьиле фенач… «Командир» авачирла, гьикI жеда кьван!? Им са пуд йис идалай вилик хьайи кар я. Меркезда кIвалахар къалин хьана, завай хуьруьз сакIани хъфиз жезвачир. Шуьмягъар кIватIиз, вири юрта аваз акурла, уьмуьрдин юлдашди­, заз регьят хьурай лагьана, къунши хуьряй шуьмя­гъар­ кIватIзавай рабочий дишегьлийриз­ эвердайвал­ хьана. Зенгна телефондай, сал алай чкани, гьа­къидин патахъайни рахана. Сятдин­ 6-даз абур чкадал къведайвал хьана. Вад дишегьли. Чеб гьамиша санал алай бригада я лагьана, кьвед-пуд атунал рази хьанач. Чпиз иесиди нисинин тIуьн гана кIанзавайдакай хабар гана абуру. Фена, юлдашди туьквендай фу-къафун маса къачуна, виликамаз гьардаз вичин пулни гана, маса къайгъуйрик кваз, вич масаниз акъатун мумкин тирди фикирда аваз.

Заз «доклад авурвал», нисинилай са тIимил вахт алатайла, дишегьлийри чпи кIвалах куьтягьнавайдакай хабар гана. Шуьмягъар къуншидин машинда аваз гадади кIвализ хкана.

— Я дах, ибуру кIватIнавай кьван шешелар аку! — лугьуз, юлдаш кIвализ гьахьнамазди, Расула вичин мягьтелвал къалурзавай лугьуда.

— Бес абур вад касни авай кьван, чан хва. Гьавиляй абуру гзаф ва фадни кIватIна куьтягьна, къугъунар ийиз, вахт акъуднач, — жаваб гуда юлдашди.

— Дах, ваз чиз, чи «махсус сережемдин командир» и кIвалахал рази жедатIа? – мадни суал гузва аялди.

— Я хва, регьятвал ви дидедиз гьарамнавани? Гьелбетда, рази жеда. Диде генани рази жеда, эгер вуна кIвалерихъ галай сала авайбур кIватIайтIа, — тапшуругъ гузва ада аялдиз.

Хабар гьинай? Зенг авурла, за аялдивай шуьмягъар кьурук шешелрай чилел ичIирун тIа­лабна. Шешелра амукьайтIа, абур мурсу кьунихъай заз кичIезвай. Зун хтунин вахт мукьвал­ алачир. Хъуьруьшра амай шуьмягърихъ галаз­ тарцин цуьрцерни, пешерни, гьатта сад-вад чуьх­верни (къуншидин салай чи патаз абурун чIехи са хел атанва) авай кьван. Аялди вичин кьве дустни галаз шуьмягъар шешелрай кьурук чилел ичIирда, вичелай алакьдай кьванбур михьун кьетIда. ТIимил-тIимил, акваз-такваз, нянин геждалди ацукьна, абуру зи тапшуругъ кьилиз акъудна, вири михьна куьтягьна. Вад дишегьлиди 6 агъзур манатдихъ кIватIай шуьмя­гъар михьайла, арадал кьве шешел акъвазна.

Кьве гьафтедилай, кIвалахар куьтягьна, зун хуьруьз хтана. «Разведкадиз» фейила, тарарин кIанерик заз, яру хьана, шуьмягъар кумайди акуна. За аялриз, пакамахъ фад къарагъна, тарарик кумайбур кIватIун лазим тирди лагьана. За адет хьанвай къайдада пакадин йикъаз гьазурвал акваз эгечIна. Шуьмягъар хъуьруьшрикай михьи хъувун герек авачир, чна абур еке ашкъидивди кIватIна. Гьазурбур, михьибур, еке са шешелда авайбур…

Бубайрин мисалда гьавайда лагьанвач: «Чарада авур кIвалах чандиз регьят, жува авурди — рикIиз». И мисал мад сеферда субут хъхьана.

Эхь. Аялар гъвечIизмаз зегьметдал рикI алаз вердишарна кIанда. Кьилинди, и карда чIехибур чеб чешне хьун я. Жуван сала, багъда битмиш­ жезвай яр-емишдин иесивал ийиз чирна кIанда. Къенин девирда гзафбуруз и кар «муд» туш. Амма зегьметдал рикI хьунилай уьмуьрда вири крар аслу тирди чаз тIимил субут жезвач. Эгер къе аялдиз, зегьмет чIугуна, тарс кIелиз, спортдал машгъул жез, диде-бубадиз куьмек гуз кIанзавачтIа, пака, диде-буба гьамиша кьилел жедач, адан гележег гьихьтинди хьурай?

P.S. Эхирдай кIватIай са шешел кIвале туна (аялрин абурал са акьван рикI алач, абуру лугьурвал, чпин пай тарарал аламаз, тазазмаз нез­ва), рабочийри кIватIайбур чна маса гана. Абурухъ 6 агъзур манат хьана.

Эхь, зегьмет тарс къачудай, тербияламишдай мектеб я.

Имара Мурадова,

Махачкъала шегьер