«Лезги газетдин» цIинин йисан 13, 15, 16, 19 ва 22-нумрайра «Тапан шаирар чи квез я?» кьил ганвай гегьенш зи макъала акъатнай. А макъалада за, алатай девирра яшамиш хьайи лезги шаирар я лугьуз, лезгийриз чи йикъара Муьзеффер Меликмамедова малумарнавай Лезги Гьамдидикайни Гуьлгеракай, вичикай Вакъиф Гьажиагъаева Гуьлгер Тават хъувунвай, Этибар Багъирова чи рикIел гъанвай СтIур Далагьакай ва Ризван Ризванова раиж авунвай Нихави Абу-Тагьиракайни Хиневи Зайнабакай абур тапан шаирар я лагьана кхьенвай.
Зи вил и вад тIвар майдандиз акъудайбуру, заз жаваб яз, вуч лугьудатIа, гьадал алай. Шукур хьуй Худадиз, абурукай сада — Муьзеффер Меликмамедова — «Лезги газетдин» 31, 32 ва 33-нумрайра «ЧIуру чIалар кхьин хъсан туш» тIвар алай еке жаваб гана.
Амма, гьайиф хьи, а жавабдай аквазва, тапан шаиррин темадихъ галаз са алакъани авачир ихтилатарни вичи вичин тарифар пара авуна, чаз цIийи тIварарикай малумарнавай делилри арадал гъизвай суалар Муьзеффер муаллимди бегьем саймиш тавуна тунва. За лагьайтIа, адан жавабда кьериз-цIаруз гьалтзавай тапан шаиррин темадихъ галаз алакъа авай гафарикай инал умуми ихтилат ийида.
Дегь заманайра теснифнавайбур я лугьузвай шиирар мус, нивай ва ни кхьенатIа къалурзавай, илимдин къанунралди ахтармишиз ва ихтибар гъиз жедай са делил кьванни къенин юкъуз чахъ авани?
Аквадай гьаларай, и суалдиз жаваб яз, М. Меликмамедова вичин макъалада икI кхьенва: «1988-1993-йисара зун Азербайжандин ва Дагъустандин… лезги хуьрера къекъвенай ва халкьдивай фольклордин чешнеяр, къадим лезги гафар кIватIнай. Гьа вахтунда за халкьдивай Гуьлгеран, аваранви Лезги Гьамдидин… ва маса шаиррин чIалар кхьенай».
Гьелбетда, халкьдин мецелай чпин шиирар кхьена, раиж авунвай шаирар пара халкьарихъ ава. Амма ахьтин шиирар мус, нивай ва ни кхьенатIа тайиндаказ къалурзавай, илимдин къанунралди абурун гьакъикъатдихъ галаз авай алакъа ахтармишиз тазвай чарар ва я маса затIар хьун герек я. Муьзеффер муаллимди ахьтин затIар садазни къалурзавач, абур вичихъ хьана лугьузва, вичин и гафарихъ, пара машгьур литератордин гафарихъ хьиз, агъугъ лугьузва.
Белки, Муьзеффер муаллим чидай ксар адан гьар са гафунихъ агъазва жеди. Амма зун хьтин ам акуна тийижир, анжах ада кхьей затIар чидай са кьадар ксар ава. А затIарай адан гафарал шак гъидай себебар аквазва эхир.
Мисал патал, къачун чна адан «Лезги газетдин» 2019-йисан 38-нумрадиз акъатай «Билистан, я тахьайтIа, — Билисан?» тIвар алай макъала. А макъалада авторди я тарихдин са чешмедани, я лезгийрин фольклорда авачир «машгьур лезги сердер Билиса чи эрадин сифте кьилера, къванцин паруйра туна, кIеледиз» элкъуьрай, вичиз «чкадин агьалийри» а «чIехи сердердин тIвар» ганвай Билисан къеледикай вичихъ, аквадай гьаларай, «халкьдин мецелай» хабар агакьнавайдакай кхьенвай. Кьил-кьилел алай кcари, ихьтин, чпихъ са бинени авачир гафарал шак тагъана, бес вуч авурай?!
Машгьур литераторди, зи макъаладиз жаваб яз, гила чапнавай макъаладани ада кхьенвай гафарихъ агъаз жедай мумкинвал тагузвай делилар ава.
Мисал патал, Муьзеффер муаллимди Гьамдидинни Гуьлгеран шиирар вичи 1988- 1994-йисара лезги хуьрера кIватIна сифте лагьанва. Ахпа ада Гьамдидин шиирар кIватIуникай икI кхьизва: «Сифте яз заз адан гьакъиндай 1968-йисуз «Къизил Къусар» газетдин редакцияда кIвалахдайла, кьве чIалал — лезги ва азербайжан чIаларал макъалаярни шиирар кхьизвай аваранви шаир Эгьмедбег Шихкъайибовавай ван хьанай… Гьайиф хьи, Советрин девирда, 60-70 йисара лезгийрин ихтиярар хвейи а кас, чи маса кьегьал рухваяр хьиз, репрессиядин къурбанд хьанай. Чна Эгьмедбегахъ галаз санал са шумудра Аварандин яшлу инсанрин сиверай Лезги Гьамдидин чIалар кхьенай».
Лезги Гьамдидин шиирар вичи 1970-йисара «репрессиядик» акатай Эгьмедбегахъ галаз санал кIватIнай лугьуз тестикьарзавай и гафарайни абурулай вилик кхьенвай, Лезги Гьамдидин шиирар 1988-1994-йисара вичи лезги хуьрера кIватIнай лугьуз тестикьарзавай Муьзеффер муаллимдин гафарай газет кIелзавайдаз кьил акъудиз пара четин я. И кьве жуьредин гафарихъ гьикI хьана агъаз жеда, абура са кар кьилди-кьилдин кьве девирда, чпин арада, гьич тахьайтIа, 15 йис аваз, хьана лугьузвайла?!
Инал зи рикIел чпин фикирдиз атай вуч затI хьайитIани чпин бубайрилай амай, амма маса садавайни ахтармишиз тежедай «архиврай» жагъана лугьуз раиж ийизвай чи кьве машгьур литератор хквезва. Муьзеффер муаллимдини, вичи 40-50 йис идалай вилик куьгьне шаиррин эсерар кIватIунин шагьидрин тIварар яз, чпивай мад са гафни лугьуз техжез, рагьметдиз фена, секин хьанвайбурун тIварар кьазва, а «шагьидвал» садавайни ахтармишиз техжедайди чиз-чиз…
СтIур Далагьан шиирар жагъуникайни Муьзеффер муаллимди гьа жуьреда, бес «са шумуд инсандивай вичин гъиливди кхьенвай шиирар авай» чарар Э. Багъирова вичиз къалурнай лугьузва, а кар садавайни ахтармишиз тежедайди чиз-чиз.
«Зайнаб Хиневидал гьалтайла, халкьдин рекье чан эцигай …зал шак гъизвай Куьревидиз жаваб гун герекзавач», — кхьизва М. Меликмамедова. Заз жаваб гун герекзавачирла, бес вучиз, заз жаваб яз, вичи макъала кхьенватIа, машгьур литераторди закай чуьнуьхарзава…
Я газет кIелзавайбурун виликни дегь заманайра теснифнавайбур я лугьузвай винидихъ тIварар кьунвай ксарин шиирар мус, нивай ва ни кхьенатIа къалурзавай, илимдин къанунралди ахтармишиз ва ихтибар гъиз жадай са делилни М. Меликмамедовавай гъиз хьанвач.
Дегь заманайрин шаирринбур я лугьуз малумарнавай эсеррик абур яратмишна лугьузвай девирриз хас тушир ва гьакIни накьни къе туькIуьрнавай гафар гьикI акатнаватIа, абур раиж авурбурувай лугьуз жедани?
Чаз литераторри дегь заманайрин вад шаирдинбур я лугьуз къалурзавай цIарар кIелай гилан лезги чIал чидай кас абурун гъавурда гьасятда акьазва. И кар пара мягьтелардайди я, вучиз лагьайтIа, 700-800 йис идалай вилик аваз хьайи чIалал кхьенвай гафарин гъавурда къе акьазвай и дуьньяда са халкьни авач. Кардин кьил икI хьун, лингвистри лугьузвайвал, вири чIалар гьар 800 йисан къене чир хъжен тийидай жуьреда дегиш хьун я.
А шиирра, туьрквер чи дагълариз акъатдалди чпин чIехи пай кхьенвайбур я лугьузвай, туьркверин чIаларай гафар ава. Абура «Алупан улуб» тIвар акьалтнавай, вич къалп шей тирди ам сифте майдандиз акъудай Ф. Нагъиева хиве кьунвай затIуна авай келимаярни ава. Дегь заманайрин шаирринбур я лугьуз малумарнавай эсеррик абур яратмишна лугьузвай девирриз хас тушир туьркверин ва гьакIни накьни къе туькIуьрнавай къалп гафар кваз хьунин ва а эсеррин гъавурда къенин лезгияр акьунин, дуьньяда авай халкьарикай маса са халкьни гьахьтин шииррин гъавурда такьазвайла, сирер вучар ятIа Муьзеффер муаллимдивай газет кIелзавайбурун вилик ачухиз хьанвач. Зи фикирдалди, ихьтин крар са дуьшуьшда жеда: а шиирар чеб къалпбур тирла.
ЦIийиз малумарнавай тIварар алай шаирар и дуьньядал хьайиди ва чпи шиирар кхьейди тестикьарзавай са гел кьванни тарихдинни литературадин чешмейра ва лезгийрин фольклорда авани?
Зи макъалада жува жуваз гайи ва абуруз жавабрихъ къекъвей кьилин суалрикай сад инал гъанвай суал тир. Лезги Гьамдидикайни Гуьлгер Таватакай делилар авай чешмеяр я лугьуз, М. Меликмамедова кьве ктабдин тIварар кьунва.
Ахьтин сад лагьай ктаб яз, «Лезги газетдин» 2018-йисан 32, 33, 34 ва 36-нумрайриз «Лезги Гьамди» тIвар алаз акъатай еке макъалада Муьзеффер муаллимди арабрин сиягьатчи Ибн Баттутадин ктаб къалурнава.
А макъалада М. Меликмамедова кхьенвайвал, Аваран хуьряй тир Лезги Гьамди гъвечIизмаз чIехи мусибатдик акатнай, имни Къизил Ордадин ханари лезгийриз гайи басрухрихъ галаз алакъалу тир. 1330-йисара лезгияр авай чкайриз атай Уьзбек хандин кьушунри «агъзурралди лезгияр есирда кьуна, Сарай—Беркедиз тухвана». Муьзеффер муаллимди мадни кхьенва, бес сиягьатчи Ибн Баттутади (1303-1377) Волга вацIал хьайи Сарай-Беркеда вичел гьалтай ксарикай вичин ктабда ихтилат ийидайла, «машгьур лезги алимрин ва шаиррин арада жегьил Гьамдидин тIварни кьунва (Килиг: Рихлат Ибн Баттута ал—муссама ан—Наззар фи гараиб ал—амсар… Бейрут, 1405/1985, ж. I, ч. 394 (араб чIалалди)».
Машгьур литератордин и гафариз жаваб яз, за кхьенвай: «Гьелбетда, 40-йис идалай вилик Бейрутда чапдай акъатай ктаб къе Дагъустанда жагъурун четин кар я, амма чна ам интернетдай жагъурна… А ктабда я Гьамди тIвар алай касдикай, я Аваран хуьруькай са гафни авач».
Заз жаваб яз, М. Меликмамедова кхьенва: «Зун къадим араб ктабар кIелдай арабист туш. За жуван макъала тарихчийрин делилрал бинелу яз кхьенва… Ибн Баттутади Гьамдидин тIвар кьунва лагьай фикир сифте яз заз 1972-йисуз жуван хуьруьнви… профессор Алисултан Къулиева лагьайди я. За къалурнавай чешмени гьада зав кхьиз тунай».
Газет кIелзавайбуру агъадихъ за лугьузвай гафарин патахъай гъил къачурай, амма инал абур лугьун тавуна жедач. Муьзеффер муаллимди винидихъ заз жаваб яз кхьенвай гафар чуьнуьхзавай гъил кьурлани, тахсир хиве такьадай угъридин хьтинбур хьанва. Дугъриданни, 1985-йисуз Бейрутда чапдай акъатай ктаб 1972-йисуз — а ктабдиз экв аквадалди 13 йисан вилик Муьзеффер муаллимдиз чешме хьиз профессор Къулиевавай гьикI хьана къалуриз жедай?! (Инал мадни лугьун: М. Меликмамедован гьахълувилин «шагьидвал» и сефердани мад, рагьметдиз фена, вичивай са гафни лугьуз техжез, секин хьанвай касди ийизва…)
Гуьлгеран гел амай чешме яз, Муьзеффер муаллимди «ЧиРагъ» (Баку шегьер) журналдиз 2009-йисуз акъатай «Женгерай атай шаир» тIвар алай макъалада арабрин тарихчи ал-Куфидин «Китаб ал-футух» эсер къалурнава. А макъалада икI кхьенвай: «642-йисуз Салман ибн Раби`а кьиле аваз арабрин 10 агъзурдин кьушунди лезгийриз басрух гайила, чкадин агьалийри мислимрин аксина къати женг чIугунай… Ал-Куфиди арабрин лезгийрихъ галаз /хьайи/ женгерикай малумат гудайла, Лезгандин… меркез тир Билисандин… мукьув кьиле фейи вакъиайрикай гегьеншдиз кхьенва. Чапхунчийривай Билисан кIеле кьаз жезвачир. А чIавуз кIеледиз куьмек гун патал… хуьрерин агъалиярни кIвачел къарагънай. Абурун чIехиди Гуьлгер лугьудай са руш тир… VII асирда арабрихъ галаз женг чIугур Гуьлгер гьакIни хъсан шаир тир… Гуьлгер яшамиш хьайидалай /инихъ/ 1400 йис кьван вахтар алатнава».
Вуч лугьуз жеда машгьур литератордин и гафариз?
Сад лагьайди, ал-Куфидин «Китаб ал-футух» кIелай гьар са касди лугьуда, Муьзеффер муаллимдиз ана акур Билисан, Лезган ва Гуьлгер лугьудай тIварар а эсерда авайди туш. Ана «лакзрин уьлкве» ва адан меркез Билистан ава, «лакзрин» кьиле хьайи са рушакайни ана ихтилат авач.
Кьвед лагьайди, VII асирда, Муьзеффер муаллимди шагьидвалзавайвал, Гуьлгеран иштираквал аваз арабрихъ галаз женг хьанай, а муаллимди вичи къалурзавайвал, а асирдин женг 642-йисуз хьайиди я, гьа женг хьана «1400 йис кьван вахтар алатнава». Муькуь патахъай, «лакзрин» уьлкведин меркез Билистан арабриз кьаз кIан хьайи вахт, тарихдин чешмейри къалурзавайвал, 738-йисалай фад тушир ва меркез хуьнин женгинани, Муьзеффер муалимди лугьузвайвал, Гуьлгера иштиракна. Эгер чна М. Меликмамедова гъизвай ихьтин делилар гьахълубур яз гьисаба кьуртIа, акI жезва хьи, лезги руш Гуьлгер, сакIани кьуьзуь жедай мажал тежез, 96 йисалай тIимил тушиз арабрихъ галаз дяведа хьана.
И аламатдин патахъай бегьем жаваб тагана, чи машгьур литераторди, тема дегишарна, кхьизва: «Куьревиди за Гуьлгеран «Атана» тIвар ганвай поэмани журналдиз акъуднава лугьузва. 6-чина ганвай а шиирдин гьинал «поэма» гаф кхьенва? Гила заз кьил акъудиз четин я. Им Куьревидин таб яни, буьгьтен яни?»
Муьзеффер муаллимдин, аквадай гьаларай, вичи кхьей макъала вичин рикIел аламач. АламайтIа, адаз чир жедай вичи «ЧиРагъ» журналдин 5-чина ихьтин гафар кхьенвайди: «Чна фикирзавайвал, «Атана» тIвар алай и эсер чи халкьдин кьилел атай мусибатар къалурзавай мусибатнаме — поэма я». И келима кIелайла, я за 52 цIарцIикай ибарат тир еке шиирдиз ягьанатдивди «поэма» лагьайди, а гаф ягьанат къалурзавай лишанрин арада туна…
М. Меликмамедова вичин жавабдин эхирдай кхьизва: «…12, 16 ва 33 йис инлай вилик чап хьанвай макъалайрикай гила вичин «фикирар» лугьуналди, Куьревидин ният вуч я? За ва Азербайжандин кьегьал лезгийри, садбур хьиз, Москвадиз, Петербургдиз ва маса чкайриз кат тавуна, халкьдин ихтиярар хуьн паталди женг чIугвадайла, ам гьина авай? И женгина аваз, заз кIвални ганач… Къени са утагъда яшамиш жезва ва, гзаф магьрумвилериз килиг тавуна, жуван женг давамарзава».
И гафариз жаваб яз за вуч лугьун?
Сад лагьайди, ада лугьузвай «женг» чIугур саки вири ксар 33 йис идалай вилик дустагъриз аватна, вич абурун кьиле аваз, амма вучиз ятIани а бедбахтвилик акат тавур касди вич куьгьне утагъда гилани ама, цIийи утагъ тагана (ни гун герек тиртIа?) лугьун — им Худадиз хъел гъидай уюн я.
Кьвед лагьайди, Муьзеффер муаллимди лугьузвай девирда, Шрёдингерни Гейзенберг вужар ятIа чириз кIанз, жуван саймазвиляй зун Москвадиз фенай. Заз меркезда абур вужар ятIа чир хьана. И кардихъ галаз санал заз дуьньядин гьаларни, чIуру крарикай къени чIалар кхьин вич чIуру кар тирдини чир хьана. ГьакI хьайила, тапан шаирри чи культура виниз хкаж тийидайди вири чкайра кхьин ва лугьун, жувалай акьуллу лезгияр киснавайла, гила зи ният хьанва…
Мансур Куьреви
