Мадарани Гуьлуьстан

(Эвел — 20, 24, 28-нумрайра) 

Са куьнихъайни кичIе жемир

Гуьлуьстанан кIвализ са гзаф гуьзел жегьил гада атанвайдакай, ада, чуьнгуьр ягъиз­ Гуьлуьстаназ ширин-ширин чIалар лугьузвайдакай, жасусри Чалтуказ хабар гана. Ам тадиз, вичин гуьрз, къалхан къачуна, пачагьдин кIвализ атана акъатна. Адаз гьасятда Мадара рекьиз кIанзавай, амма фена адан вилик акъвазна.

— Эгер на а гада кьейитIа, за зунни рекьида, ваз зун кьисмет жедач! — лагьана хъел квай кIеви ванцелди руша.

Чалтук кьулу-кьулухъ хьана, сакIани тежез, сас регъвез амукьна. Эхирни ада лагьана:

— Ихьтин явакьан къекъверагдихъ галаз чIалар лугьуз ацукьдани, я пачагьдин руш? На разивал гана вун тух­вайтIани, ахьтин данарбандивай ваз гьич ичIи фу хьайи­тIани гуз жедани?

— Ам явакьан туш, адалай вуч хьайитIани алакьда, — атIай жаваб гана Чалтуказ руша.

— Эгер ам кар алакьдай итим ятIа, Ардагьан дагъдин анихъ галай дереда са гьамам ава. Гьаниз фена, са бадида авай гьалва чрана гъурай. ТахьайтIа, за адан туьд акъудда.

Мадарадиз кичIе хьана, анжах кичIе хьуникай дад авачир. Я ада, Чалтукан тапшуругъ кьилиз акъудна, Гуьлуьстан къачуна кIанзавай, икI тахьайтIа, ам, муьгьуьббатдин цIай кваз, чуьллема хьун, дуьньядин вири няметрилай гъил къачуна, первана яз амукьун лазим тир. ИкI амукьдалди, адаз вичин ярдин рекье чан гун хъсан яз акуна.

— Башуьсте, са бадида авай гьалва патал за Чалтук хьтин кьегьалдин кефи хадани? — лагьана, ам викIегь хьана. — Зун фида, за гьа гьамамда гьалвани чрана гъида, анжах заз вахт гана кIанда, — Мадара Гуьлуьс­таназ килигна.

— Вад югъ адаз вахт хьурай, — лагьана Чалтука.

— Ваъ, адаз яхцIур югъ вахт гана кIанда, — туьнт хьана Гуьлуьстан.

Чалтука чин чIурна. Адавай я Гуьлуьстанан, вичин рикI ацукьнавай гуьзелдин, кефи хаз жезвачир, я адан ри­кIивай масанай атана акъатнавай къураба Мадарадиз яргъал вахт гун кьабулиз жезвачир. Гьар гьикI ятIани, адавай рушаз такIан кар ийиз хьанач, ам гададиз яхцIур югъ вахт гунал рази хьана.

Мадара вичи йиф авур кьасабчидин кIвализ хъфена. Гуьлуьстанан къаравушри ам фейи чка чирна ва руша адаз са чанга авай къизилар, са къат парталар ракъурна. И парталарни алукIна, Мадара тамун яхада авай кIвалера вич кьабулай къужадин патав фена.

Къизилрин са пай гана, ада вичиз юргъа балкIан къачунай. Ихьтин балкIандал ацукьна, тандал цIийи парталарни алаз хтай гада къужадиз гьасятда чир хьанач. Ахпа абур гарданра гьатна. Къужади Мадарадихъ галаз дерди-гьал авуна, ам фейи сефер гьикI хьанатIа, хабарар кьуна. Гадади адаз галай-галайвал вири ахъайна.

— Вал гьалтнавайди гзаф фендигар кас я, чан хва, — лагьана чинин рангар атIай къужади. — Ада вун хьтин гзафбур, гьахьтин суьгьуьрдин чкайриз ракъуриз, тергна. Чидач ман, валай а кар алакьдатIа.

Кьве рикIин хьайи Мадаради фикирна: «Яраб ам гьихьтин кар ятIа? Инсандилай алакь тийидай кар жедани?»

— Вун фикирдик акатмир, чан хва, — лагьана къужади. — ВикIегь хьухь, чанда рикI тур. Эгер ажузвал тавуртIа, гьар са хаталувилин къаншардиз зиреквилелди фейитIа, инсандилай алакь тийидай кар дуьньяда авайди туш. Инсанри дагълар чукIурзава, инсанри асланарни пеленгар муьтIуьгъарзава, чIурун яцар, балкIанар вердишарзава. Я цIухъай, я вацIухъай кичIе жемир, я асландихъай, я инсандихъай катмир! ЦIузни гьуьлуьз викIегьдиз гьахь, цIай хкахьда, гьуьл кьурада. Асландал тепилмиш хьухь, ам катда, ваз рехъ ачух жеда. Вун алдатмишдай инсан хьайитIа, адан кьил кьамир, ам валай алатда. Ваз жуьреба-жуьре аламатар аквада, гьич саймишни ийимир. Абур вири вун рекьелай алудун патал ви вилериз къалурзавай суьгьуьрчидин амалдарвилер я. Вач, ваз югъур хьуй, вун ви мурадрихъ агакьрай.

И гафари Мадарадик руьгь кутуна. Са вацран рекьиз­ са юкъуз гъайи вичин лацу къиратдин фиридилай кап ала­дарна, гада, нуькI хьиз, адан далудал хкаж хьана. Хак хьиз, Мадара пурара ацукьайвалди, балкIанди гьарайна. Гадади адан къвала дабан эцяна. Буба ваз къурбанд, вичи-вич виликди гадарна, тепилмиш хьаначни бал­кIан! Яргъай килигай касдиз ам катзавайди хьиз ваъ, лувар акатна, цавай физвайди хьиз аквадай. Рагарилай гадар жез, вацIарилай хкадариз, дуьзенра юргъада гьатиз, цIайлапан хьиз физ, балкIанди гада Ардагьан дагъ галай патахъ тухвана. Йиф-югъ лугьун тийиз, балкIан гьална Мадаради. БалкIанни чилер кIватIиз фена. Эхирни са пакамахъ ам Ардагьан дагъдихъ агакьна. КилигайтIа, дагъ ми­хьиз, цIай кьуна, кузва. Гьасятда гададин рикIел къужа­ди вичиз лагьай гафар хтана. КIиркIир авуна акъвазай къиратаз ада са къирмаж вегьена, балкIан къудгунна, цавай фена, гьа цIун юкьваз аватна. Я балкIандиз, я гададиз­ са затIни хьанач. Я цIай, я гумни амукьнач. Дагъ адетдин, чиле къацу векь аваз, цуьквери безетмишнавай дагъ я. И гьал акурла, ашкъилу хьайи Мадаради виликди еримишна.

Са арадилай адаз винел девеяр хьтин лепеяр къвез-хъфизвай гьуьл акуна. «Эй фендигар иблис, — фикирна Мадаради, — ви суьгьуьрбазвилеривай заз са затIни жедач, за ви дуван аквада. Ада вичин къират гьа лепе гузвай гьуьлуьз гьална. КилигайтIа, гьуьл амач, адан чкадал ачух майдан ала.

Яргъай хьиз Мадарадиз гурмагъдай гум акъатзавай са кIвалер акуна. Аниз агакьайла, адаз маса аламат акуна: кIвалерин вилик, сивер ахъаз, кьве аслан акъвазнавай. Абур балкIандал тепилмиш жез гьазур тир, амма Мадаради абурув и мумкинвал вуганач, вичи гьабурал вегьена. Асланар, тахьай гьисаб хьана, вилерикай квахьна.

БалкIандилай эвичIна, ам патав гвай тар­цел кутIунна, Мадара кIвализ фена. Ки­лигайтIа, ачух гурмагъ авай кIва­­лин къула тIимил цIай кузва, кьуьнцIерал дуьгуьдин ва къуьлуьн гъуьрер авай шешелар, чIемер ва виртIер авай кьечер, маса затIар бул я. Мадарадини, кьуьнтерал кьван къакъажна­­, вичин гъилер чуьхвена, къулал еке ягълав эцигна гьалва чраз эгечIна. И арада­ адаз акурди маса аламат я: хъутI-хъутI къачуна­, гьалва чразвай вахтунда гурмагъдай­ иви кIвахьзавай инсандин кьил аватна. Ки­ли­гайтIа, инсан цIийиз тукIунвайди я, адан иви чимизма, сив кьакьунзава. Мадаради вичи-вич квадарнач. Кьил къачуна, вичин кIаник кутуна.

— Пагь, вун вегьейдан эхир-хийир хьурай! — лагьана­ ада, хъуьрез-хъуьрез. — Зун, ацукьдай затI авачиз, ба­ла­дик­ квай. Гила гьикьван регьят хьана.

Гьалва чрана агакьзавай арада гурмагъдай мад иви кIвахьзавай еке са затI аватна. КилигайтIа, ютурдай атIан­вай инсандин кIвач я. Мадарадиз са кIусни кичIе хьанач, гила ам лигим хьанвай, ада мад хъверна.

— Агь ви эхир-хийир хьурай, — лагьана, — къулак квай кIарасар куьтягь жезвай…

Мадаради и кIвач къулак кутадай амалар авуна. И арада къавукай са ни ятIани гьарайна:

— Эй инсафсуз залум, на вуч ийизва? Ам зи кIвач я, зи кIвач вахце.

Кьулухъ элкъвей Мадарадиз кIвализ экв аватун патал къавун юкьвалай тунвай гурмагъдай мад са кIвач куьрс хьанваз акуна. Ада и кIвач кьуна, агъуз ялна, амма са гьихьтин ятIани чIехи къуватди кIвач винелди чIугуна. КIвач сада винелди, сада агъуз ялиз, са кьадар вахт алатна. Эхирни Мадарадин гъиле кIвачел алай башмакь амаз, ам вич гурмагъдай виниз акъатна. Вичиз уьмуьр­да акун тавур хьтин и башмакьдиз и патахъай, а патахъай килигиз, Мадаради къулал алай гьалвадик тIур хуькуьр хъувуна. Гьалва чрана, гьазур хьанвай.

Ягълав къулалай алудна, гьалва къапара туна вахчуна, Мадарадиз кIваляй экъечIиз кIанзавай. Садлагьана цал пад хьайи хьтин ван акъатна. Дугъриданни, цла хъиткьер гъанвай. А хъиткьердай гъил яргъи авуна, са руша вичиз са тIимил гьалва гун тIалабна. «Ибур зал вуч гьавалат хьанва? ГьикI авуртIа, хъсан ятIа?» — са легьзеда, фикирдик акатна, акъваз хьана Мадара. Ахпа ада вегьена рушан гъил кьуна. Руша гъил кьулухъди ялна. Адан тупIарал алай тупIалрикай сад Мадарадин гъиле амукьна. Агъзур куьнуьда авай чIижери санал кул авур хьтин вуввв-дин ван акъатна. И ван япара акьур адаз регьят хьана.

Мадара гьалвани гваз къецел экъечIай­ла, балкIан ада кутIунай чкадал аламай. Гьамамдин вилик квай багъда билбил рахазвай. Я бани инсандин, я гьайвандин ялни къвезвачир. Мадара вичин къиратдин далудал хкаж хьана.

За квез куьн тариф ийин? БалкIандин! Адак лувар квани, ам вич гар яни? Ам цавай физвани, тахьайтIа, чиляй физвани, анай кьил акъатзавач. Мадара хутахзавай ам гуя цIайлапандиз элкъвенва…

Къази  Къазиев

_____________________

Цуьквер сувар

Цуьквер сувар, цуьквер сувар,

Вун кIан я чаз, иер сувар.

 

Вун КIарудин хайи вах я,

Чи шадвилиз вун уртах я.

 

Экв жедалди къарагъда чун,

Чепер сува къунагъда чун.

 

Къугъвада чун, хъуьреда чун,

Кьуьлер ийиз, элкъведа чун.

 

Цуьквер сувар лезги чилин

Сувар я са гзаф эркин.

 

Лезги чилин агъзур макьам,

И дуьньядиз лугьуз салам,

 

Хкатда чи чIагъандикай,

Ашукь жеда инсандикай.

Ибрагьим  Гьуьсейнов

__________________

Лезги мисалар шиирралди

Гьар са патай

Чаз мугьманар атурай!

Цуьквер сувар

Дуьнья тирвал чукIурай!

 

Гатфариз жив къвана лугьуз,

ХъуьтIуьз хьтин къай жедай туш.

Ламра хайи шарагрикай

Сад супа, сад тай жедай туш.

*  *  *

Гъуьр чир жеда сафунай,

Инсан — лагьай гафунай.

*  *  *

Кварци гьикьван гъери гъида,

А кар хъсан кациз чида.

*  *  *

Гьисабзава сада вичин суьруьда хпер,

Муькуь касди гьисабзава цававай  гъетер.

*  *  *

Дувул ктIай кIерецдин тар

Ачайралди кьаз жедай туш.

Шаз сикIре тIуьр бадбаддикай

ЦIи лув гудай къаз жедай туш.

Майрудин Бабаханов

_________________

Алатай вахтарин аялрин къугъунрикай

Уй-уюн. Аялар, кьве-кьвед хьа­на­, далу-далуда туна, садан чин ца­вуз­­, муькуьдан — чилиз яна, везин кваз, суалар-жавабар гуз кьиле фида.

— Цава вуч ава?

— Варз ава.

— Вацран къене вуч ава?

— Багъ ава.

— Багъдин къене вуч ава?

— Гьавиз ава.

— Адан къвалав вуж гва?

— Ими гва.

— Имидив вуч гва?

— Имидин вилик суьруь ква.

— Суьруьдин патав вуч гва?

— Рехъ гва.

— Рехъди физвайди вуж я?

— Ими я.

— Ам гьиниз физвайди я?

— Хуьруьз хквезвайди я.

— Ам хтайла, на вучда?

— Манияр лугьуда!

— Лагь кван!

— ЦIийиз цвайи яру перем,

Яру перем — еке къултух.

Мугьман ава чаз къе, диде,

Ими ваз хьуй, муштулух — заз.

Меслят. «Уй-уюн» къугъун, кIвале хьиз, ачух чкадални — майдандал, чIурал тухуз жеда. Къугъу­ник, гафар дегишариз, цава авай гъетер, къушарни кутаз жеда.