Журналистдин блокнотдай

Макъаладин сад лагьай пай и ссылкадай кIелиз жеда

Чун яшамиш жезвай девирда хиве кьурди кьилиз акъуд тавун, таб-гьиллени багьна ва фитне инсанрин алакъайра саки адетдиз элкъвезва. Ихтибарсузвилин кьилин себеб гьа им я. Инсанри, пакагьан юкъуз чпин вилериз аквадай «дустунин» хаинвили, чпин умудрин пичIивили рикI тIар тавурай лагьана, къе садазни ихтибарзавач. Садан чIалахъни жезвач. Амма гьайиф чIугвадай кар ам я хьи, чIехи метлеб авай, жавабдар месэлайрани хейлин вахтара гафар садбур, крар масадбур хьуниз рехъ гузва. Государстводин жавабдар къуллугърал алай ксарини.

Ихтибарвал четиндиз, гьакъикъи краралди къазанмишзавайди я. Азият чIугу­на, четинвилер (гьатта яргъалди) эхна, хиве авай везифа, кар агалкьунралди, гайи гаф намуслудаказ кьилиз акъудна кIанда — инсанрин патай ихтибарвал вав къимет авачир хьтин багьа, гуьзлемиш тийизвай савкьат яз агакьда. Анжах ам къуватдай фагьумсуз са келимади вегьин ва мад садрани хтун тавун мумкин я.

Инсанрин арада сада-садаз ихтибарвал тавун крар вилик тефинин, агалкьун тахьунин кьилин себебрикай сад я.Тикрар хъийин­: адак общество ва государство патал къе вилериз таквазвай, далдаламиш хьанвай, пака чи кьилел къведай чIехи хаталувал ква.

Зурба философ, Рим республикадин государстводин, сиясатдин деятель тек-туьк жедай хьтин бажарагъдин оратор Марк Туллий Цицерона икI лагьанай (цитата заз ван атай урус чIалалди гъизва): «Человек, нарушающий доверие, посягает на твердыню, защищающую нас всех». Яни ихтибарвал къуватдай вегьезвай касди чи гьар садан ва вири уьлкведин хатасузвилел гъил хкажзава. Душманвалзава. Уьлкведа авай ахьтинбур садни кьвед тиртIа, низ къайгъу жедай… .

Ихтибарвилин къуват къалурзавай, хрес­­­томатиядиз кутугай мисал гъин. Сад-са­­­дан гуьгьуьналлаз Дуьньядин дяве, кьве ин­къи­лаб, Граждан дяве хьана, уьл­кве акьал­тIай четин гьалдиз атанвай. Герма­ния­­да гьу­кум вири дуьнья патал хаталу­ фашист­рин гъиле гьатнавай. Регьбер И.В. Сталина 1931-йисан 4-февралдиз промыш­лен­ностда кIвалахзавайбурун Вирисо­юз­дин конференциядал лагьанай: «Вилик фенвай уьл­квейрилай чун 50-100 йисан­ гуьгъуьна амукьзава. И мензил чун цIуд йисуз атIуниз мажбур я. Эгер чна икI тавуртIа, чун шупIарда».

Камаллу регьберди чи уьлкведин къуватрикай кьуру дамахдин гафар лагьаначир, махар ахъайначир. Ада гьакъикъат гьихьтинди ятIа, вири халкьдин вилик гьам хиве кьунай. Чаз душманвалзавай капитализмдин «западдин» гьалар хъсанзавайди хиве кьунай. Вучиз лагьайтIа, вичиз инсанри ихтибарзавайди Сталиназ чизвай. Ам халкьдихъ инанмиш тир. Адаз ихтибарвилихъ зурба къуват авайди чизвай. Капиталистар 50 йисуз фейи рекьиз 10 йисуз физ, чIехи регьбер кьиле аваз, чи уьлкведилай экономикадай вилик фенвайбурун кIвенкIвез экъечIиз гьавиляй алакьнай. Гьавиляй чун «шупIаризни» хьанач.

А девирдин гъалибвилерин кар алай себебрикай сад халкьди Советрин гьукуматдиз, эвелни-эвел Сталиназ вичиз, муькуь патахъай — регьберди вичи халкьдиз ихтибар авун тир. Гьавиляй дуланажагъдин четинвилера, суьрсетдикай, пек-парталдикай дарвилера авай, амма пакагьан йикъахъ­ инанмиш тир советрин инсан государст­водин карханайрани колхоздин чуьллера­ кIвалахиз суварик хьиз физвай. Стахановчийрин гьерекат, «днепрогэсар» рикIел хкин. Советрин инсанди югъди-йифди кIва­лахзавай, кIелзавай, вилик фидай чирвилер къачузвай. Адан чина гьамиша шадвилин хъвер-нур авай.

Сталинан девирда гьар суварриз шейэрин къиметар ужузарун адет хьанвай. Ахпа Хрущев атана, адахъ галаз — дарвилерни. Усадьбада авай тарарилай, гьаятда авай  дана галай калелай налог це, флан кьадар чIем государстводив вахце лугьуз. Советрин инсанди эх тавур дарвилер, четинвилер хьанани?! Къиметар багьа авун, гьа са вахтунда мажибарни агъузарун баракра яшамиш жезвай Новочеркасскдин фялейри эхнач. Чпин наразивал къалуриз, ­мажибар хьайитIани агъузар тавун тIалабиз экъечIай кесибар танкари, яракьлу аскерри цIай гуналди «къаршиламишнай». Ахпа суд-дуванни авунай, кIеви жазаярни ганай.

И чIуру вакъиайрикай советрин прессади са гафни кхьеначир. Амма СССР-дихъ галаз гьа чIавалай информационный дяве тухузвайбурун душманвилин таблигъадин «къукърумрин» сесер инсанрив агакьна. Халкьдинни гьукуматдин арада авай, гьамиша гъалибвилерал гъиз хьайи ихтибарвал «тIач хьана». Им Советрин уьлкведин кьисмет хъсанди жедач лагьай сифте хабар тир. Анжах а девирдин регьберар и кардин гъавурда акьуначир, «къара жемятдин» гуьгьуьлар гьисаба кьуначир.

Государство чкIана. Миллионралди инсанар бахтсуз хьана. Гьахъсуз къайдайралди тухвай приватизациядин нетижада чаз капиталистар арадал атана. Цавай аватай хьиз, садлагьана девлетлу хьайи чи миллионерар, олигархар лугьудайбур… ЧIехи капитал, девлетар кьилдин хсусиятдиз элкъвена.

Карл Марксан «Капитал» ктабда лугьузвайвал, «100 процент къазанжи къачун патал капиталди инсанвилин вири къанунар чIурда, 300 процент патал, тарагъажриз акъудунин къурхулувал аваз хьайитIани, адалай алакь тийир тахсиркарвал авач». (Гьелбетда, вири капиталис­тар ахьтинбур туш. Ихтилат физвайди­ законар, марифатдин къанунар чIур­за­вай­бурукай я). Винидихъ гъанвай мисалрай Маркс гьахълу тирди аквазва. Чи «персонажри» (судья, губернатор, депутат, мэр) государстводин чIехи къуллугърал атана, нефсер ачухна. Абуруз государстводи масабурухъ (чаз виридаз) авачир хьтин ихтиярар, артуханвилер ганвай, амма карчивилел, алверчи­вилел машгъул  хьун къадагъа авунвай. Карханайрин, майишатрин халис иесияр гьа и ксар тирди виридаз чизвай. Ингье, жазадихъай кичIе тахьана, тахсиркарвилер авуна. Бюджетдин пулар — миллиардар чуьнуьхзавай, ришветар, «откатар» къучузвай са жерге масабуру хьиз. Тимур Иванован ва адан «амадаг­рин» кардиз фикир це.

Килиг гьихьтин хаинвал авунатIа. СВО-да иштиракзавай чи аскерар патал 30000 бронежилет гьазуруниз 4 миллиард манат­ чара авунай. Абур са жуьредин гуьллени акат тийидайбур хьун герек тир. Амма, гьа­къи­къатда, са куьнизни виже текъведайбур хьана. Гила силисчийри чирзава, гьикьван пулар чуьнуьхнаватIа. Пулар анихъ амукьрай, министерствода ацукьнавай, гила силисдик акатнавай хаинриз чпин жибиндин хийир патал чи аскеррин жегьил чанарин гьайиф атанач. Имансузвал. Ихьтинбуруз вавай ихтибар ийиз жедани? Гьа икI ихтибарсузвилин гьалар хаталу жуьреда обществодин деринриз аватнава.

И карди, гьелбетда, уьлкведин кьиле авайбурук секинсузвал кутун тавуна тазвач. Герек тир серенжемарни кьабулзава. КIеви. Эхиримжи вахтара чIехи къуллугърал алай, иллаки Миноборонада авай коррупционерар дуьздал акъудуни гьа и кардикай шагьидвалзава.

Дуьз лагьайтIа, гьукумдиз халкьди ийиз­вай ихтибардиз еке зарар гузвай коррупциядихъ галаз чи уьлкведа гьамиша женг чIугвазвайди я. ЧIехи коррупционерар виликдайни кьазвайди тир. Анжах терг жезвач коррупция. Акси яз, иштагьар мадни артух жезва: миллионар тIимил акваз, миллиардар чуьнуьхзава. Вири уьлквейра авай коррупция терг тахьунин себеб, экспертрин фикирдалди, чуьнуьхдай мумкинвилер амукьун ва я кьасухдай абур тун я.  Абур амукьунин кьилин себебрикай сад ам я хьи,  «кьеж квай» чIехи къуллугърал дувул ­янавай коррупционерри чпин арада анжах гьа чеб хьтин ксариз чка гуда. Дуьзвал кIандай, гъил михьибур абуруз такIан я, патаривни агуд тийиз алахъда. Ингье гьавиляй ихтибардай аватай «гьакимдин» чкадал къвезвай цIийи «гьакимни» гьа гьахьтинди жезва.

Уьлкведа арадал атанвай четинвилер аннамишзавай, инсанар секинсузарзавай суалриз жавабрихъ къекъвезвай эксперт­ри мад са месэла къейдзава. Коррупцияди тIушунзавай чи идара ийидай бюрократияди вичин хатасузвал (хам) хуьнин мураддалди арадал атай чIуру гьал чуьнуьхарда. Вучиз лагьайтIа, тахсир вичинди, вичихъ алакьунар тахьун я эхир. «ЧIехидаз» вич агалкьунар къазанмишзавайди, инсан­рин патай гьуьрмет ва ихтибар авайди хьиз къалуриз кIанзава касдиз. Гьакъикъат лагьайтIа, масад жезва.

Чкадал алай жавабдар къуллугъчиди, вич хъсанди, кар алакьдайди хьиз къалуриз, регьбердив чIагьнакьан умудар кутаз тазва, ам алдатмишзава. Нетижада инфекциярни, «мусордин наразивилерни», «экверин месэлани» жезва.

Инал республикадин Кьил Сергей Меликова, районрин ва идарайрин регьберар кIватIна, тухвай са совещанидал лагьай ­гафар мад сеферда рикIел хкун кутугна­ваз аквазва. Ада лагьанай: «Заз куьне, вири хъсанзава лугьуз, докладар ийизва. Ахпа, зун чкайрал фена, инсанрихъ галаз гуь­руьшмиш хьайила, аквазва вири пис­завайди. Инсанар чиновникар патал туш, чиновникри инсанар патал кIвалахзавай­ди я».

Къуллугъчиди жемият, инсанар патал кIвалахун — им ада вичин везифаяр герек тирвал, дуьздаказ, гъерез авачиз, намус­лу­даказ тамамарун я, маса са затIни. Амма, гьайиф хьи, пулуни, яргъалди гьукум гъиле хьуни ва са квехъ, са нихъ ятIани, «крышадихъ» далу акалуни са жерге ­«гьа­кимрин» вилерин ишигъ тухванва, затI­­ни ах­квазмач. Абурулай намуслувилелди кIва­­­­ла­хиз алакьзамач. Гила, аквазвайвал, гьич са «крышадикайни» куьмек жезмач. Ихьтин, идара ийидай корпус михьи авунин политика тухунай инсанри Президент Владимир Путиназ чухсагъул лугьузва, ФСБ-диз ийизвай ихтибар мадни мягькем жезва.

Эхь, коррупцияди, ришветчивили обществода ихтибарвал мягькем хьуниз,  уьл­кведин къенепатан вири терефрин гьаларин пайгарвилиз лап еке зарар гузва. Ам чи кесибвилин себебрикайни сад я. Лугьузвайвал, коррупциядикай, гекъигайла, михьи яз гьисабзавай Данияда, Норвегияда, Швецияда, Швейцарияда ва икI мад агьалийрин дуланажагъни вини дережадинди я. Абур дуьньядин вири государствойра авай коррупциядиз талукь рейтинг къалурзавай Transparency International между­народный тешкилатдин сиягьдин дамах авуниз лайихлу кIвенкIве ава. Гьисабдиз къачунвай 180 государстводикай чи уьл­кведи а сиягьдин 157-цIар кьунва. Белки,­ Transparency International тешкилатдиз чи уьлкве такIанвиляй икI авунвайди я жеди? Тапарарзава жеди? Къенин девир гьахьтинди хьанва эхир, тапарардай. Амма а сиягьда дамах гвай Франциядани, Великобританиядани, Америкадани коррупция авайди къалурзава. Гьар гьикI ятIани, и сиягьдиз тамашайла, зун сефил, заз такIан ва регъуь жезва. Чун ихьтин чкадал атунай, эцигунай. Амма заз такIан хьуналди туькIуьзвай вуч ава? Анжах ватанпересвиликай, хуруз гъуд ягъиз, такабурлудаказ рахазвай ва чинеба коррупциядал машгъул чиновникдиз такIан ва регъуь хьанайтIа, белки, ада мад «откатар» къачун хъийидачир жеди. Белки, ам гъавурда акьадай жеди: коррупцияди неинки обществода ихтибарвилин бине чукIурзава, ада гьакIни дуьньядин майданда государстводин кесердиз (престиж), авторитетдиз чIуру таъсир ийзвайди я. Коррупционердиз и кар бажагьат чизвач.

Обществода ихтибарсузвал хьунин маса чIехи себеб — им алакъаяр буш хьун, гьукумдинни халкьдин арада талукь тир дуьзгуьн диалог тахьун я. Чиновникдиз вичин патав и ва я  маса кас, куьмек тIалабиз, чара тахьайла къвезвайди чир хьун герек я. Ахьтинбурухъ галаз инсанвилелди рахазни чир хьана кIандачни?!

Абдулафис  Исмаилов

(КьатI ама)