Ван авуна

Алай вахтунда чIалан бязи мес­элайрикай жуьреба-жуьре авторри ийиз­вай веревирдериз фикир гайитIа, абур рикIивайни гьахълубур яз гьи­сабайтIа, къенин юкъузни чун гуя бегьем чIал авачир, тестикь хьанвай кхьинрин къайдайрикай магьрум миллет я. ИкI лагьана, жуьрэтлувилелди тестикьариз кIан хьайитIа, гафарин иесидихъ фикир якъинди тирди успатдай гьакъикъи мисаларни герек жеда. Амма, гьайиф хьи, вири вахтара чун делилралди мягькемарнавай, илимди «чкадал ацукьарнавай» фикиррив ацIанвай ва я, гьич тахьайтIа, алимри кхьенвай кIвалахрал асаслу яз веревирдерзавай макъалайрал ацалтзавач. Ахьтин дуьшуьшар жезва хьи, чIалакай кхьенвай са гъвечIи макъала кIелайла, ана лагьанвай чIехи пай фикирар гиман алайбур, чIалахъ тежедайбур, гьакъикъатдиз мукьва туширбур яз акъатзава.  24-июлдиз акъатай «Лезги газетдин» 27-нумрада чапнавай шаир Мукаил Агьмедован «Хайи чIалан тIал алай месэлаяр» макъаладикайни икI лугьуз жеда.

Адан фикирдалди, чахъ исятдани, «тестикь хьана, са рекьиз атанвай чIал хьанвач». Машгьур алимри ахтармишнавай, фадлай орфография­дин гафарган хьанвай, грамматикадай чирвилер гудай махсус ктабар авай, бязи маса миллетрихъ авачир­ хьтин жуьреба-жуьре гафарганар авай, вичелди чи девлетлу эдебият­ арадал атанвай ва давам жезвай лезги чIалакай ихьтин фикир лугьунихъ, гьелбетда, гегьенш къатариз малум тушир себебар ава жеди. А себебар гьуьрметлу Мукаил муаллимди кIелзавайбур патал сир яз хуьзвай хьтинди я — макъаладай чаз якъинвал аквазвач.

«Гьар са алимди, журналистди, чIалан муаллимди кхьинра, рахунра вичин фикир вилик кутазва ва халкьдал илитIзава», — кхьизва авторди. Рахунрикай, нугъатрикай лагьайтIа, гьар са векилдиз вичин нугъатдалди рахадай ихтияр авайди я. Амма кхьинра гьар са алимди, журналистди, муаллимди вичин фикир вилик кутазвайди туш, я халкьдал илитIизни жедайди туш.

Гьакъикъат я, соцсетра, интернетдин маса майданра гьар жуьреда кхьинар ийизвайбур гьалтзава.  Орфографиядин къайдайрилай кам яна элячIуналди, чпиз дуьз яз аквазвай тегьерда кьасухдай кхьизвайбур тек-туьк ава. Ахьтинбуру, вучиз ятIани, сифте нубатда орфографияда гьа «тегьерар» тестикьарун лазим тирди ва анжах ахпа абур ишлемишиз хьун мумкин тирди чиз-чиз, бягьсебвилелди чпин жуьредин кхьинар кардик кутазва. Месела, Мукаил Агьмедован макъалада тIвар кьунвай Дагъустандин халкьдин шаир, алим Фейзудин Нагъиева «я» гьарфунин чкадал «йа», «дуьнья»  гафунин чкадал «дуьнйа», «яни» гафунин чкадал «яъни» кхьизва. Гьарда вичин фикир гьахълуди яз гьисабуналди ихьтин жуьрэтлувилер ийиз хьайитIа, орфографиядин къанунар вуч паталди герек хъжеда чаз? Къалабулух акатдай кар авач: винидихъ къейд авурвал, кхьинра чпин хсуси орфография кардик кутазвай ксар сад-вад я ава, я авач.

Лезги чIалай кьве тахан гьарфар (нефес галай ва нефес галачир т-тт, ч-чч хьтин сесер къалурун патал) акъудунихъ галаз алакъалу мес­эладикай М. Агьмедова кхьенвай гафари гьар са кIелзавайди тажубарун мумкин я: «Ражидин Гьайдарова, Фируза Вагьабовади, Фаида Гъаниевади ва масабуру, алатай асирдин пудкъад лагьай йисарилай гатIунна, лезги чIалай кьве тахан гьарфар акъудна».

Са шакни алачиз, машгьур алим Р. Гьайдаров лезги чIалан орфографиядин месэлаяр гьялунин рекье кIвен­кIвечи алимрикай сад яз хьайи­ди гзафбуруз чизва. Амма кьве тахан­ гьарфар акъудайбурун арадай яз, эде­биятчи алим Ф. Вагьабовадин тIвар кьун автордин ягъалмишвал я.  Ам, Ф. Вагьабова,  лезги чIал ахтарми­шунин, кьилди къачуртIа, орфографиядин месэлайрал машгъул хьайивилин гьакъиндай шагьидвалзавай са мисал кьванни жагъуриз жезвач. ТIвар кьунвай пуд лагьай алим Ф. Гъаниевани а чIавуз орфографиядин месэлайрал машгъул хьайиди я лугьуз жедач, гьикI хьи, ам а чIавуз алимвилин дережа къачун тавунвай, институтда филологиядин факультет куьтягьайдалай кьулухъ, 26 йисан яшда аваз, пешедин рекьяй кIвалахзавай жегьил муаллим тир. Гележегдин алимдин биографиядай малум тирвал, адакай ДГУ-дин аспирантка 1967-йисуз хьана.

Кьве тахан гьарфар кхьинра кардик кухтунин гереквал аваз гьисабзавай са шумуд терефкардивай за алимри абур вучиз арадай акъудайди ятIа, гьа месэла малум яни лагьана хабар кьурла, тайин жаваб садавайни гуз хьанач. За виликдайни са макъалада къейднай хьи, кьве тахан гьарфариз талукь месэла гьеле латин гьарфарин графика къуватда авай вахтарилай бегьемвилелди гьялнач. Гьавиляй къенин лезги чIала а къайдадал амал тахвун хийирлу кар яз гьисабиз жеда.

Эхь, гьакъикъатдани, лезги чIа­лай кьве тахан гьарфар (ч-чч; к-кк…)­ акъу­дунин месэла 1963-йисуз кьиле фейи махсус конференциядал­ гьялнай. Гуьгъуьнлай, 1964-йисуз, Ма­хач­­къаладин «Дагучпедгиз» чап­ха­на­да­ Ражидин Гьай­дарован редакция­дик кваз акъа­тай­ лезги чIалан ор­фография­дин сло­вардин авторар М. М. Гьажиев­, Р. И. Гьайдаров, У. А. Мейланова тир. Инал къейд авун герек я хьи, и гафарган­ 1955-йисуз акъатай М. М. Гьажие­ван­ гафаргандин бинедаллаз, вичин­ кье­тIен­вилерни дегишвилер аваз, туькIуьр­ хъувунвай цIийиди тир. Эвелан­ гафар­гандин автор Мегьамед­ Гьажиев тирвиляй адан кар давамар хъувур алимри рагьметдиз фенвай алимдин авторвал (малум тирвал, М. Гьажиев­ 1897-1958-йисара яшамиш хьана) хвенвай.

1990-йисан 24-октябрдиз акъа­тай «Коммунист» (гилан «Лезги газет») газетдин нумрада чапнавай «Мез ва къелем» макъалада нуфуз­лу алим Р. Гьайдарова кхьенва: «…М.М. Гьажиев кечмиш хьайидалай инихъ орфографиядин словарь пуд сеферда цIийиз акъуд хъувуна. Гьар сеферда словардик жуьреба-жуьре дегишвилер кухтуна. Нетижада исятда чи гъиле 1955-йисуз акъатайдалай хейлин дережада тафаватлу тир, вичикай вирида менфят къачузвай справочник ава. ЦIийи словарда, 1955-йисав гекъи­гайла, саки 40 процент гафар артух хьанва…».

Р. Гьайдарова «Лезги газетдин» 2007-йисан 39-нумрада лагьанвай фикирни чIалаз итиж ийизвай вирибур патал метлеблуди я: «Латиницада кьве тахан гьарфар ишлемишзавай. Месела, «патахъай» гаф кхьидайла, кьве «п» ва кьве «т» гьарфар кхьизвай. Са акахьзавай чкайрал ваъ, вири чкайрал. И кардини еке зиян гузвай. Гьихьтин? За тежрибаяр тухвана. Малум хьайивал, латиницадал кхьенвай са чини и авай кхьинралди чинни зур кьазвай. Знакрин кьадар тегьерсуз гзаф жезвай. Кьве тахан гьарфаралди къалурзавай сесер квай гафар чаз тIимил авайди хьиз акваз, абур гзаф ава, анжах чна абур кьатIунзавач».

2007-йисуз кьиле фейи лезги чIа­лан конференциядин нетижайрикай кхьенвай макъаладай малум жезвайвал, алим Нариман Абдулмуталибовани «кьве тахан гьарфар герек туш» лагьанва.

Са рахунни алачиз, чIалан месэ­лайрин патахъай гьуьжетар кьиле фин, гьарда вичин фикир малумарун­ анжах тебрик ийиз жедай кар я. Ибур чIалан патахъай къайгъу чIуг­ваз­вай­бур авайвилин гьакъиндай шагьидвалзавай хъсан гьерекатар я. ТIе­бии кар яз, ихьтин гьуьжетар чIал ва кхьинар авай вири халкьарин векилрин арада кьиле физвайди я.

«Хайи чIалан тIал алай месэлаяр» макъалада авторди лезги чIалан час­парар бинедин асул гафарикай менфят къачуналди гегьеншарун теклифзава. Кьилди къачуртIа, куьре нугъатдин гафарикай, ана авачиз хьайитIа, — маса нугъатрай. Амма и тегьерда чIал ни ва гьикI гегьеншарун  лазим я? Гьелбетда, сифте нубатда писателри, къелемчийри. Алакьунар авай, халисан писателрини шаирри гьакъикъат­дани чпин эсерра лезги чIалан гафа­рин жебеханадикай устадвилелди мен­фят къачузва ва идалди лезги чIа­лан девлет артухаруник пай кутазва. И жигьетдай мисал патал Дагъустандин халкьдин шаир Арбен Къардашан тIвар кьун бес жеда. ЧIал михьна кIанда, акI кхьена кIандач, икI кхьена кIанда лугьун тийиз, вичин писателвилин рехъ бегьерлудаказ давамарзавай адан эсеррин чIалан девлетлувал, михьивал, фасагьатвал гьасятда кьатIуниз жеда.

Ихтилат физвай макъаладин авторди тIварар кьунвай алимри  урус чIалай чи чIалаз атанвай гафар дегиш тавуна кхьин истемишнай лагьанва. Инал М. Агьмедован макъаладай мад са цитата гъун герек жезва: «…Абуруз акси яз, Фейзудин Нагъиева урус чIалай чи чIалаз атанвай гафар лезги саягъда кхьин дуьз я лугьузва. Месела, ящикдиз — ешик, пальтодиз — пальту, заведующийдин чкадал зеведиш дуьз я лугьузва. Вуж гьахъ я?».

Мягьтел жедай кар ам я хьи, «ящик» гафуникай «ешик» авун им лезги саягъ я лагьана гьикI ва вуч себебдалди кьабулиз хьун мумкин я? Месела, зи нугъатда «ешик» ва я «ишикI» ваъ, «йишиг» лугьузва, маса нугъатра маса жуьреяр аваз хьунни тIебии кар я.

Гьа икI, эхирдай авторди ганвай суалди садни тешвиш авун лазим туш. «Вуж гьахъ я?» лугьудай суалдиз гьар садавай акьалтIай ва инкариз техжедай жаваб гуз жеда: къенин юкъуз къуватда авай орфографиядин гафарган гьахъ я. Гьялна кIанзамай, шак алай месэлаяр амаз аквазватIани, гьелелиг гьадал амал авун чи умуми везифа хьана кIанда.

Куругъли  Ферзалиев