(Эхир. Эвел — 13, 15, 16, 19-нумрайра)
Месэла къарагъарзава
Итимдин тIвар алай «Зайнаб Хиневи»
«Лезги газетдин» 2025-йисан 13, 15, 16 ва 19 лагьай нумрайриз акъатай «Тапан шаирар чи квез я?» макъалада литератор Муьзеффер Меликмамедова раиж авунвай Гуьлгер Таватакайни Лезги Гьамдидикай, журналист Этибар Багъирова машгьурнавай СтIур Далагьакай ва литератор Ризван Ризванова майдандиз акъуднавай Нихави Абу-Тагьиракай чна ихтилатар авунай. Абур вири дегь заманадин лезги шаирар я лугьуз тестикьарзавайбур чахъ пара хьанва, амма ахьтин ксар и дуьньядал яшамиш хьайиди ва абуру шиирар туькIуьрайди къалурзавай якъин са делилни чахъ авач. Гьахьтин шаиррин жергедай мад са тIвар рикIел хкана, чаз абурукай ихтилатар акьалтIариз кIанзава.
Им тапан шаиррин тIварар гьа вад тIварцIелди куьтягь жезва лагьай чIал туш. Куьтягь жезвач, амма ахьтин вирибурукай кхьиникай, абурун жергеяр акваз-акваз артух жезвайла, файда авач. Чи къаст и кардал — са бязибуру якъин са бинени авачиз майдандиз тапан шаиррин тIварар акъудунал — лезгийрин арада амай савадлу инсанрин фикир желб авун я. И кар патал тапан шаиррикай вадакай кхьининни цIудакай кхьинин арада са акьван тафават авач…
Чаз вичикай ихтилат ийиз кIанзавай гьахьтин вад лагьай тIвар «Зайнаб Хиневи» я. Сифте яз а тIвар виликдай КцIара чапдай акъатиз хьайи «РикIин гаф» газетдин 1992-йисан 25-апрелдин нумрада кьунвай. Газетдин а нумрада литератор Забит Ризванова урус чIалалди кхьенвай «Поэтесса Зайнаб Хиневи» тIвар алай са гъвечIи макъала авай. А макъалада кхьенвай хьи, бес XII лагьай асирдин сифте паюна Ширвандин шагьдин паб Тамарадиз къаравушвал ийизвай ва вичел Зайнаб Хиневи тIвар алай са дишегьли шаир хьана. Адан ери-бине «Хин хуьряй тир, гила вичиз Хиналугъ лугьузвай» ва адан са бязи рубаияр «макъаладин авторди вичин архивда хуьзва». Чидач рагьмет хьайи Забит муаллимдин кьиле, и гафар кхьидайла, вучтин фикирар авайтIа, амма ада вичин макъалада, шаир я лугьуз, цIийиз тIвар кьунвай кас я лезги, я лезги чIалал шиирар кхьей кас я лагьанвачир, я адан са цIарни чешне яз къалурнавачир.
Зайнабакай кьвед лагьай макъала Бакуда акъатзавай «Самур» газетдин 2003-йисан 22-октябрдин нумрада «Хиневи Зайнаб» тIвар алаз ва автор къалур тавуна чапнавай. А макъаладихъ галаз, Зайнабанбур я лугьуз, муьжуьд бендиникай ибарат тир «Авуна» тIвар алай са шиирни вад рубаи газетда ганвай.
2009-йисуз Бакуда экв акур «ЧиРагъ» журналдин 5-нумрада Зайнаб Хиневидикай пуд лагьай макъала акъатна. Макъаладин автор Азербайжандин машгьур литератор Муьзеффер Меликмамедов тир. А макъаладихъ галаз, «Самур» газетдиз акъатай эсеррилай гъейри, мад «Шарван патай атай къефле» ва «Чангу гъваш зи» тIварар алай кьве шиирни алава пуд рубаи, а дишегьлидинбур я лагьана, ганвай. И эсеррин кIалубар ва лексика кьил-кьилел алай гьар са лезги мягьтелардайбур тир.
Фикир гун чна Зайнабанбур я лугьузвай пуд шиирдин кIалубриз. Абурун пуданни сад лагьай бендер туьркери шиирар туькIуьрдай «герайлы» кIалубдинбур я. АкI яз хьайила, тестикьарун герек жезва: чна чпикай ихтилатар ийизвай пуд шиир 800 йис идалай вилик яшамиш хьайи Зайнаб Хиневидинбур ятIа, XII лагьай асирдин сад лагьай паюна лезгийри чпин шиирар туьркери шиирар туькIуьрдай «герайлы» кIалубдив кьадайвал яратмишзавай. Амма чун вичикай рахазвай девирда туьркер Ширвандин меркез тир Шемахидив гьеле агакьнавачир, ана фарс чIалал рахазвайбурун арада авай руша вичин эсерар туьркери шиирар туькIуьрдай «герайлы» кIалубдив кьадайвал бажагьат кхьизвай, туьркерин чпин поэзияда а кIалуб арадал гьеле къведалди.
Гила фикир гун чна а шииррин лексикадиз. Мисал патал килигин «Шарван патай атай къефле» шиирдин сад лагьай бендиниз:
Шарван патай атай къефле,
Кьвевардал физ, гара гьатна,
Кьил квадарай ягъид эфле
Давут шагьдин хура гьатна.
И цIарар кIелай гилан лезги чIал чидай кас абурун гъавурда гьасятда акьада: ана авай цIуругуд гафуникай анжах са гаф — эфле — къенин лезги чIала авачир гаф я, а цIарарин грамматика къенин лезги чIалан грамматика я. И кар пара мягьтелардайди я, вучиз лагьайтIа, 800 йис идалай вилик аваз хьайи чIалал кхьенвай гафарин гъавурда къе акьазвай и дуьньяда, лезгийрилай гъейри, мад са халкьни авач. Кардин кьил икI хьун, лингвистри лугьузвайвал, вири чIалар гьар 800 йисан къене чир хъжен тийидай жуьреда дегиш хьун я.
И цIарара «Кьвевар» гаф хьунни пара кьадар вичел мягьтел ийидай кар я. Алатай асирдин 90-йисарин сифте кьилера чпи «Кьвевар» гаф виликдай лезгийри Дербентдиз ганвай тIвар тир лугьуз тестикьарзавай са кьадар ктабарни макъалаяр чапдай акъатнай. Гьелбетда, им са бинени авачир тестикьарун тир: «Кьвевар» гафунин я лезги фольклорда, я лезги лексикада, я тарихдин чешмейра са гелни авайди туш.
И кардилай гъейри, лугьун, лезги чIала «кьве-д» гаф маса гафарихъ галаз вичин эхирда авай -д сес ва я ам дегиш хьунин са жуьре галачиз садрани галкIизвайди туш. ГьакI хьайила я лезги чIалан «кьве-т-хвер» ва «кьве-ч-хел» гафара ва вичикай гила «Кьуь-ч-хуьр хьанвай виликан «Кьве-ч-хуьр» тIварцIе -д- сесиникай хьанвай -т- ва -ч- сесер авайди. И чешнейри къалурзава лезги чIала «Кьве-вар» гаф хьун мумкин кар туширди.
Куьрелди, «Самур» газетдиз ва «Чирагъ» журналдиз акъатай Зайнаб Хиневидинбур я лугьузвай эсерар XII лагьай асирда кхьенвайбур яз гьисабайтIа, абурун кIалубар ва лексика а девирдин гьакъикъатдихъ галаз кьадайбур жезвач. Эгер абур чи девирда туькIуьрнавайбур яз гьисабайтIа, а эсеррикай винидихъ къалурнавай аламатдин, гьакъикъатдив такьадай веревирдер авун герек къвезвач.
Зайнаб Хиневидинбур я лугьузвай шиирар мус туькIуьрнатIа тайинарун патал, чарасуз кар яз, абур ни ва вуч себеб хьана XXI лагьай асирдиз майдандиз акъуднатIа чирун герек я.
«ЧиРагъ» журналда а дишегьлидикай макъала кхьей, Азербайжанда машгьур литератор Муьзеффер Меликмамедова адан шиирар чи девирда ашкара хьуникай икI кхьенва: «Хинерин хуьре дидедиз хьайи Зайнабакай сифте яз чаз 1992-йисуз «РикIин гаф» газетда малумат гайиди машгьур шаир Забит Ризванов я. Гуьгъуьнлай тIвар-ван авай шаир Абдул Фетягьа адакай бязи малуматар гана. А. Фетягьа вугай материал чна «Самур» газетдин чинра акъудна».
И цIарарай аквазвайвал, 2003-йисуз «Самур» газетдиз Зайнабакай акъатай автор авачир макъала кхьейди Муьзеффер Меликмамедов я ва а макъаладихъ галаз ганвай шиирар адав литератор Абдул Фетягьа вугай «материалар» я, чпин бине вуч ятIа садазни тийижир. Амма А. Фетягьан гъиле хьайибур я лугьузвай «материалар» ада, вичи халкьдиз раиж тавуна, масадав вуганай лагьай Муьзеффер муаллимдин гафарихъ агъун четин я…
Мадни и цIарари З. Ризванова малумарнавай Зайнабан биография М. Меликмамедова «туькIуьр» хъувунвайди къалурзава. Забит муаллимди лагьайди тир а дишегьлидин ери-бине Хин хуьряй я, «гила вичиз Хиналугъ лугьузвай». Муьзеффер муаллимди, Хиналугъ хуьруькай са гафни кхьин тавуна, З. Ризванован «Хин хуьр» келима «Хинер хуьр» келимадалди эвезна, кIелзавайбурун фикирар Къуба пата авай Хиналугъ хуьруьвай къакъудна, Самурдин дереда авай Хинерин хуьруьв агудна. М. Меликмамедова авур и кар мягьтелардайди я…
Зайнабан терефдарар адаз кутугай ери-бине жагъуриз алахъайди и карди къалурзава. Дугъриданни, З. Ризванова адан ери-бине лезгияр авачир Хиналугъ хуьр я лагьайла, а дишегьлиди лезги чIалал шиирар вуч себеб яз кхьейди тир лугьуз жеда? ГьакI хьайила ятIа М. Меликмамедова Зайнабан ери-бине Къуба пата авай Хиналугъдай Самур дередин Хинез хутахайди? Хинени лезги чIалал ваъ, рутул чIалан са нугъатдалди я эхир рахазвайди!? Самурдин дереда авай рутулрин ихьтин хуьре чIехи хьана лугьузвай руша вучиз лезги чIалал шиирар кхьизвай, чебни лезги чIалан саки «михьи» куьре нугъатдалди?
И суалриз жавабар тахьуни ва шииррин кIалубрикайни лексикадикай винидихъ авур веревирдери сифте М. Меликмамедова машгьур авур Зайнаб Хиневидинбур я лугьузвай эсерар ва абурун чIал кьил-тум ва я бине авачир затIар тирдан патахъай шагьидвалзава.
2017-йисуз Бакуда чапдай акъатай «Лезгинский литературный процесс. Южный вектор» тIвар алай ктабда литератор Ризван Ризванова кхьенвай, бес вичиз вичин рагьметлу буба З. Ризванован «архивдай» чи йикъара Зайнаб Хиневидин 38 рубаи жагъанва. А ктабда «Самур» газетдиз 2003-йисуз ва «ЧиРагъ» журналдиз 2009-йисуз Зайнабанбур я лугьуз акъатай яратмишунарни абурун чIал инкар авунва, М. Меликмамедова винел акъудай эсеррикай ва абурун куьре нугъатдин чIалакай са гафни талгьана, абур авачирдай кьуна, жагъанвай рубаийрин чIал фарс чIалан таъсирдик квай лезги чIал я лагьанва.
Р. Ризванован ктабда кхьенва, бес 1987-йисуз Бакудай КцIариз «ахцегьви Рамазанан хва Нажмуддин Эфендиев» атанай, ам ктабдин автордин буба З. Ризвановахъ галаз гуьруьшмиш хьанай. А касди Бакуда авай гъилин хатIаралди кхьенвай чарарин фондуна лезги чIалалди туькIуьрнавай рубаияр кхьенвай куьгьне чарар авай, а чарара авай са кьадар эсерар ада вичин дафтардиз акъуднава лагьаналдай. И гафар ван хьайила, Р. Ризванова тестикьарзавайвал, адан бубади мугьмандивай а рубаияр кIелун тIалабна, ахцегьвиди эсеррин цIарар кIелай жуьреда абур гилан девирдин лезги алфавитдин гьарфаралди Забит муаллимди чарарал кхьена ва вичин «архивдик» кутуна.
З. Ризванован «архивдин» бинеда вуч аватIа чаз чидач, амма адан тIварцIихъай хци вичин ктабда Зайнаб Хиневидикай авунвай ихтилатра илимдин къайдайрин гъавурда авай касди ахтармишна тестикьариз жедай са делилни авач. А ихтилатра авай «делил» сад я: са низ ятIани ва са гьинай ятIани гьатнавайбур я лугьузвай шиирар са касди ктабдин автордин бубадиз са мус ятIани кIелна.
А ихтилатра Бакуда авай гъилин хатIаралди кхьенвай чарарин фондунай герек рубаияр гьикI жагъуриз жедатIа ва абурун суракьда абурукай еке ктаб кхьей кас вучиз хьаначтIа къалурнавач, ахцегьвидив гвай рубаияр авай дафтардин кьисмет гьикI хьанатIа са гафни а ихтилатра авач. Жавабдар касди вичи вичиз гун герек тир ихьтин суалриз жавабар жагъур тавуна, Р. Ризванова а суалар, вичин бубадин «архивдикай» са кьве гаф кхьена, «агалнава». Чи фикирдалди, и уюн «куьгьне» эсеррин гелер дегь заманада авачирди ашкара тир, а эсерар чи девирда туькIуьрнавайди якъиндаказ чизвай касди ийидай кар я.
Кардин кьил икI тирди а «архивдай» гьатнавай лезги тIвар я лугьузвай «Зайнаб Хиневи» келимади къалурзава. Ада вич чи йикъара туькIуьрнавайдан патахъай, гьарайиз-гьарайиз, шагьидвал ийизва.
Дугъриданни, гьакI тирди а тIварцIе авай -ви суффиксди къалурзава. Лезги чIалан тарихдикай са жизви хабар авай гьар са касдиз чида а суффикс виликдай лезги чIала «эркек кас» келимадин мана авай гаф яз хьайиди ва ахпа араб чIалай атай «итим» гафуни ам эвез авурди. (Табасаран чIала къени «жви» гаф «итим» лагьай чIал я).
Къенин юкъуз -ви суффикс галай гафуни эркек кас гьинай ятIа къалурзава. Мисал патал, «Хин» тIвар алай хуьряй тир итимдиз лезгийри «хиневи» лугьуда, дишегьлидиз — «хиневидин руш». Лезги чIалан и къайдаяр фикирда кьурла, «Зайнаб Хиневи» тIвар «Хин хуьряй тир итим Зайнаб» келимадин мана авайди жезва. И кар Зайнаб Хиневи къалп, чпиз лезги чIалан тарихдикай ва къайдайрикай бегьем хабар авачир чи девирдин ксари туькIуьрнавай тIвар тирди, са шакни алачиз, къалурзавай кар я…
P.S.
Урусрихъ «ЧIуру кардин чешне, азар хьиз, къвалав гвайдак акатда» лугьудай манадин мисал ава. И мисал дуьзди тирди Зайнаб Хиневидин «биографияди» тестикьарзава.
За бязи лезги литераторри дегь заманада лезги чIалал шиирар кхьейди я лугьуз, акI лугьун патал са бинени авачиз, Зайнаб Хиневи тIвар алай са кас майдандиз акъудна, адан ери-бине рутулрин Хинерин хуьряй хьун мумкин я лагьана. ИкI лугьуни са бязи рутулвийрик гьерекат кутуна, абуру Зайнабанбур я лугьузвай лезги чIалал акъатай эсерар хиневийрин нугъатдив такьадай рутулрин къенин кхьинрин чIалаз таржума авуна, абур гьа чIалалди 800 йис идалай вилик кхьенвайбур яз са низ ятIани жагъайбур я лагьана, чапдай акъудна. И герекатри са бязи ксар ихьтин веревирд авунал гъанва: «Рутулриз девлетлу ва зурба литература ава, вични XI-XII лагьай асирра яшамиш хьайи Зайнаб Хиневидин тIварцIелай башламиш жезвай» (филолог. илимрин доктор С.М. Магьмудова).
И веревирддал чун хъуьруьн герек яни, тахьайтIа, шехьун? Тапан шаирар чи ва чаз мукьва халкьарин квез я? Ихьтин суалриз жавабар ни гуда?
Мансур Куьреви
