(Эвел — газетдин 32, 33-нумрайра).

Сайтда и макъаладин сифте паяр и ссылкайрай кIелиз жеда: I пай; II пай.

Чка­дин халкьар сад-садал гьалдариз кIанза­вай Тимурленган сиясат батIуларун патал­ Лезги Гьамдиди чар кхьена, Аваран ва Агар хуьрерин кIе­ретIрай са шумуд кас шамхалдин кьилив ракъурна. Гьамдидин чарчи адаз кIевелай эсерна ва шамхалди Тимурленгаз къуллугъ та­­вун кьетI­на. Гьакимди чкадин халкьариз куьмек гуз акурла, чапхунчи­ди адалай кьисас вахчун къарардиз къачуна. Тимуран тарихчи Шараф ад-Дин Йездиди кхьенай: “Абур (Къазикъумухдин ва Ау­хардин гьакимар — М.М.), чпин адетдилай гъил къачуна, динсузриз куьмек гуз эгечI­на. Тимуран сердерди яракьлу 500 атлудин кьиле аваз абурал вегьена ва абур (шамхалдин 3000 аскер — М.М.) чукурна, абурун кьил тир шамхал Мубашир-багьадур… кьуна…” (Килиг: Тизенгаузен В.Т. Сборник материалов, относящихся к истории Золотой Орды. М.-Л., 1941, т. II, с.124).

И вакъиадилай кьулухъ Къазикъумухдин ва Аухардин агьалияр кIва­чел къарагъна. ЦIийи кьушун туь­кIуьр­на, Куьредиз атай абуру чеб Тимурахъ галаз женгиниз гьазур тирди малумарна. И кардикай хабар хьайи кьецIи Тимураз а вилаятрин кьилел Къайтагъдин сед хьтин мусибат гъиз кIан хьана. Са йис вилик ада Тохтамышаз куьмек гайи Къайтагъ акI кукI­варнай хьи, ина гьар агъзур касдикай анжах са кас чан алаз амукьнай. 1396-йисан гатфаризни гатуз даргийрин, аваррин, къумукьрин, лакрин  кьушунар кукIварна, хуьрер чукIурай Тимураз гила лезгияр тергиз кIан­за­вай. Адан зулумдин и кьил, а кьил ава­чир. Гьамдиди вичин “Атурай тIал” шиирда кхьенай:

Алцурарна тагъан картар,

Сандухарив кьуна Гадар.

БицI сердердиз атурай тIал,

Тунач ина са хуьр, са кIвал.

Ина шаирди кьецIи Тимураз “бицI” (алчах) сердер лугьузва, ада, “та­гъан” (гужлу) дагъвияр алцурарна, Га­дар кIеле гьикI кьунатIа, халкьдиз гьихьтин зулумар авуна­тIа къалурзава. Гадар кIеле кьаз тахьай пачагьди чкадин агьалийриз ислягьвилин икьрар кутIунун теклифнай. КIеледа авай­­бур рази хьанай. И кардай Тимура кIеледиз пишкешар авай сандухар ракъурда кьван. Амма сандухра авайди савкьватар ваъ, аскерар тир. Абуру, кIеле­див агакьун кумазди, къаравулчияр яна кьенай ва монголриз варар ахъайнай. (Килиг: Магомедов Р.М. История Дагестана. Махачкала, 1991. С. 56). Тарихчийри кхьизвайвал, а чIавуз чапхунчиди акьван инсанар яна кьенай хьи, мейитрикай чIехи кIунтIар арадал атанай. (Килиг: Мад гьана).

Монголри Гадар гьикI кьунатIа къалурзавай, арабдалди кхьенвай са тарихдин чешмеда а чIаван вакъиаяр икI къелемдиз къачунва: “Мусурманри (монголри — М.М.) динсузар элкъуьрна цIарцIе туна, абуруз басрух гана, абурухъ галаз женг чIугуна; амма яргъалди абурувай Гадар кьаз хьанач. Гьавиляй мусурманрин арифдар ксари чпин арада меслятар авуна ва абур амалдарвал кардик кутунин къарардал атана. Абуру чпин векилар зегьерлу векьер гъун патал Гьиндистандиз ракъурна. Векьер гъайила, мусурманри абур куьткуьнна, жими хуьрекрик акадарна.

Ахпа мусурманри динсузрин кьилив жасус ракъурна. Ада, динсузар алцурарна лагьана: “Абуруз квехъ галаз женг чIугун гзаф четин я. Тадаракарни тIимил ама. Гьавиляй абурун арада къаларни гьатнава. Мусурманриз тадиз инай хъфиз кIанзава…” И хабар агакьай динсузриз хвеши хьа­на­. Няни хьайила, абуру чпин шегьер­дин варар ахъайна, мусурманрихъ га­лаз дяведик кьил кутуна. Мусур-ман­ри, зегьер квай хуьрекар туна, чеб катзавай кьасарна. Динсузри гьасятда абуру тунвай хуьрекар нез эгечIна. А хуьрекрикай тIуьрбур вири кьена. Гьа и саягъда абурукай ирид агъзурни­ ирид вишни къанни цIуд кас гьелек хьана. Мусурманри Гадар кьуна.” (Килиг: К истории Дагестана. Запись Ин­качилау. РФ ИИЯЛ, ф. 1, оп. I, д. 378).

Гьа ихьтин амалдарвилералди шумудни са кIелеярни хуьрер кьур монголри Юкьван Дагъустан гъилик авурдалай кьулухъ Лезгистандал вегьин къарардиз къачуна. Лезгияр гужлу тирди ва абуру эхирдалди женг чIугвазвайди хъсандиз чизвай Тимурленга мад са амалдарвал авуна.

Мад са амалдарвал

Дербент кьуна, инай Кьулан вацI галайнихъ вегьез гьазур жезвай кье­цIи Тимура вичин гъилибанриз ихьтин буйругъ гана: “Чна, лезгийрихъ галаз икьрар кутIунна, абур алцурарна кIанзава. Амма — са шартIуналди. Абуру вацIун къерехда чаз алишверишдал машгъул жедай къулайвилер туькIуьрда. А чIавуз чна, малар тухузвайди я лагьана, чи цIун арабаяр вацIув агудда. Лезгийрихъ гьихьтин къуватар аватIа чирда ва герек хьун кумазди цIун арабаяр кардик кутуна, абуруз басрух гуда.”

Монголрин цIун арабаяр арабрин кунфарайрилай (къванер гадардай цIапанрилай) тафаватлу тир. Абуру гьакIан къванер ваъ, цIай квай къванер гадарзавай. Къванер гадарзавай алатар арабайрал дуьзмишнавай. Абурун куьмекдалди 500-600 метрдин мензилдай душмандин вилик пад кьаз жезвай. Монголри эвела душмандин пунайрал ихьтин цIаяр къурдай, ахпа басрух гудай.

Лезгийрихъни къванер гадардай цIапанар авай. И цIапанри къванер генани яргъаз гадардай. Дагъвийри и яракьдикай анжах дуь­зенлухдин дявейра менфят къачудай. Абурун кьилин тактика душмандиз адан гимандиз текъвер чкайрай садлагьана, гзаф вахтунда йифиз басрух гун тир. Тимураз и кардикай кичIезвай ва гьавиляй дяведиз хъсандиз, вири патарихъай гьазур жезвай. Пачагьдиз лезгияр вичин иви хъваз гьазур тирди тийижиз тушир. Са йис вилик лезгийриз садлагьана чIехи къуватралди басрух гайи кьецIи Тимура абуруз лу­гьуз тежер кьван залан зулумар авунай. Гьа девирдин вакъиайрин шагьид хьайи тарихчи Фома Мецопскийди кхьейвал, Тимура 10 агъзур каслезгияр Афгъанистандиз куьчарнай. И делил албан тарихчи Есаи Гьасан Жалалянани тестикьарзава. (Килиг: Есаи Хасан-Джалалян. Краткая история страны Албанской (1702-1722 гг.). Баку, 1989. С. 21-22).

Лезгийри кьецIи Тимуран и крар рикIелай ракъурнавачир ва адалай кьисас вахчун патал вири жуьредин алахъунар ийизвай. Гьар са лезги хуьр душмандихъ галаз женг чIугваз­вай кIеледиз элкъвенвай. Чеб ислам теблигъзавайбур хьиз къалурзавай монголрин гьакъикъатда асул ният жезмай кьван пара халкьарни пара чилер чапхун авун тир. Гьеле шумуд йисар вилик ­лезгийрин тек Рича хуьр кьун паталди абурун кьушунри 25 юкъуз женг чIугунай. Тарихчийри кхьизвайвал, сад лагьай сефер тир ­монголриз икьван женгчи халкь акваз. И халкьдин гьар са хуьр кьурла, душ­манди агъзурралди ас­керар квадарзавай. Гьавиляй ­лезгийрин хуьрерни шегьерар кьурла, монголри динж агьалийриз гзафни-гзаф зулумар ийизвай. Рича хуьр кьур чIавуз абуру инавай чIехи мискIинни чукIур­най. ­(Килиг: Лавров Л.И. Эпиграфи­ческие  памятники  Северного  Кав­каза. М., 1966. С. 83). Гьа и са де-лил­дини чапхунчийри ислам гьикI теб­лигъ­завайтIа хъсандиз къалурзава.

Кьулан вацIун къерехда алишверишдал машгъул хьун патал разивал­ къачуз атай монголрихъ галаз икьрар кутIуниз мажбур хьайи Лезги Гьам­ди душмандин амалдарвилин гъавурда акьуна ва гьавиляй ада аваранви Серкераз, уьнуьгъви Асвараз ва хьиливи Авизаз вичин кьилив эверна, лагьана: “Куьне монголрин арабайра вуч аватIа чирна кIанзава.” Абур, чпин кIеретIарни кьуна, чинеба тамарай тIуз чапхунчияр галайнихъ фена.

Муьзеффер Меликмамедов

КьатI ама