Къенин чи уьмуьрдай аквазвайвал, гьи­кьван йисар тарихдиз фейитIани, Ватан­дин ЧIехи дяведин къурбандар, Яру Армиядин­­ аскеррин игитвилер ва эхир кьилин нети­жа — Гъалибвал гьамишалугъ инсанрин ри­кIера амукьда. Ватандин азадвал, аслу­ ту­ширвал­, хайи чил фашист­рин Германиядин чапхунчийрикай­ хуьн патал Советрин халкьари къагьриманвал, ватанпересвал­ къалурна. Чанарилайни гъил къачу­на, душман вичин магъарада кукI­­варна. Гьа ихьтин кьегьалрин арада СтIал Сулейманан райондин­ КуркIурхуьряй тир пуд стха Къа­чае­варни — Межид, Мурад ва Исрафил — авай.

ЧIехи хизандин иеси Къачаев Къази­ са кап фу къазанмишун патал Бакудин наф­тIадин мяденра кIвалахуниз, гуьгъуьнлай Агъдаш районда хуьруьн майишатдин жуь­реба-жуьре кIвалахар авуниз мажбур хьанай. Ахпа Дагъустанда Советрин власть па­тал женгера иштиракай Яру партизанди хуьре тешкилай «Правда» колхозда ОТФ-дин, гуьгъуьнлай МТФ-дин заведующийвиле зегьмет чIугуна, майи­шатдин малдарвал, хипехъанвал вилик тухун патал чалишмишвална. Къазиди рухваярни зегьметдал рикI алаз вердишарна. Бубадилай чешне къачузвай Межид Бакуда буругърин устIар тир. Мурада «Сталиннефть» трестда зегьмет­ чIуг­вазвай. Ракьун рекьерин­ учили­ще куьтягьай Исрафила­ Махачкъаладин вагонрин депода кIва­лах­завай. Ватандин ЧIехи дяве­ башламишайла, адан 19 йис тир. Ислягь зегьметдал машгъул пуд стхани, гъиле яракь кьуна, Ватан чапхунчийрикай хуьниз мажбур хьана.

Сталинграддин kъизгъин женгериз аватай аскеррикай лап ­тIи­­милбур сагъдиз ахкъатна. 37 йи­са­ авай жегьил итим Межида­ фашистриз инсафнач, хурук ака­тай-акатай­ди тергна. 1943-йисан 13-сентябрдиз жергедин аскер телеф хьана. Адаз Сталинградда Мамаеван тепедал стхавилин сур кьисмет хьана.

Пара аламатдин кар я, Совет­рин Союздин оборонадин минис­терстводин делилралди, пуд стхани дяведа гьар жуьре варцарин гьа са юкъуз дуьньядилай фена. 29 йиса авай старший сержант  Мурад Къачаев — 1943-йисан 13-октябр­диз, гвардиядин лейтенант Исрафил Къачаев — 1944-йисан 13-январдиз. Ам Краснодардин крайдин Воронецкая станицада, стхавилин сурара, Мурад Днепрдал алай Знаменское хуьре кучукнава.

Рухваяр фронтда авай яру партизанди ажузвалнач. Вичин 4 хцихъни са рушахъ галаз санал ада Межидан вад йисавай руш (адан диде Агъастанни рагьметдиз фена) Муминатни хвена. Гъиляй акъатай рухвайрин дерт Къазидин рикIе уьмуьрдин эхирдалди амукьна.

Гьа са вахтунда Къазиди вичин дерт зегьмет чIугуналди, чIе­хи хизандин къайгъударвал ийиз алудзавай. 1946-йисуз ам «1941-1945-йисара Ватандин ЧIе­хи дяведа гьа­къи­сагъвилелди зегь­мет чIугунай» ме­далдиз лайихлу хьана. ОТФ-дин заведующийвиле кIвалахай 12 йисуз совхоздин лапагрин кьадар 10 сеферда артух хьанай. Пудкъад йисав агакьзавай хипехъандин, зарбачидин шикил 1947-йисан 20-сентябрдиз «Дагестанская правда» газетдиз акъуднай.

Дяведа телеф хьайи рухвайрикай артухан малуматар гьат тавуни хизанэгьлийрин рикIер лап дарихарзавай. Абурун кьисмет чирунин мураддалди­ рес­публикадин военкоматдиз чарарни кхьенай. Эхир 1966-йисуз абуру гуьзетзавай кар хьана. Респуб­ликадин военкоматдай чар хтана. Ана кхьенвай: «Кьасумхуьруьн райондин КуркIурхуьряй тир младший лейтенант Исрафил Къазиевич, гвардиядин 166 лагьай полкунин лишанчийрин взводдин командир 1944-йисан 13-январдиз залан хирерикди госпиталда кечмиш хьана. Ам Краснодардин крайдин Вороновская станицадин стхавилин сурара кучукнава. Адан сур пуд лагьайди я».

Гьелбетда, буба, диде, хизанар шадни хьана, гьа са вахтунда гьайифни гьатна рикIера. ЯтIани абуруз тайинвал чир хьана. Къазидал чан аламаз фашистрал Гъалибвал къачуник вичин пай кутур игитдин сурал адан стхайри, абурун веледри кьил чIугуна. Багъ­рияр Сталинграддин Мамаеван тепедал эцигнавай мемориалдин женгерин Баркалладин залдин 14-пайдахдал къизилверекьдалди вичин тIвар кхьенвай Межидан сурални фена. Са тIимил вахт алатайла, виликан яру партизан, партиядин, халкьдин кардиз вичин вири уьмуьр бахш авур чешнелу коммунист, малдар 78 йисан яшда аваз рагьметдиз фена.  Адан гуьгъуьналлаз веледривай дидени къакъатна.

Мурад Къачаеван (стхайри Къа­зиев фа­милия кхьенвай) женгинин уьмуьрдал чун са тIимил гегьеншдиз акъвазда. Вучиз ла­гьайтIа, адан кьегьалвилерикай малуматарни гзаф я. Мурад Къазиев Игитрин сиягьда тIвар гьатна­ кIанзавай касни тир. ИкI тирдан гьа­къиндай разведчикдин кье­тIен­ кьегьалвилери субутзава. Абу­рукайни Курскдин областдин Тимск райондин Быстрицы хуьряй тир, дяведин йисара лишанчивилин 346-дивизиядин гвардия­дин 126-полкунин разведкадин взводдин командир Денисов Нико­лая кхьена. Гьа и кас себеб яз, Къазиев Мурадан игитвиликай, дирибашвиликай багърийриз ва да­гъус­танвийриз чир хьана. Денисова Мурадакай рикIел хкунар газетриз, ктабриз акъудна. Къе чна кьегьал куркIурхуьруьнвидин женгерин са шумуд игитвиликай ихтилатда.

Мекьи, чайгъунди агъавалзавай 1942-йисан декабрь. Живедин либас алукI­навай Балининдин там агъайнадиз аквазва. Разведчикри, душмандин далу патаз фена, ра­кьун рекьин Оленино станциядал бинеламиш хьанвай душмандин дивизиядин гьакъиндай делилар гъун патал приказ кьабулна. Буйругъ кьиле тухудай дестедин кьиле вичихъ дяве тухунин карда тежриба авай офицер Чумак акъвазна. Адан куьмекчивиле старший сержант Къазиев Мурад тайинарна.

Разведкадиз йифен кьулариз рекье гьатна. Гару живедин циф гваз къекъвезва,­ физвай тереф вичин лацу пердедик кутазва. Экв ахъа жедайла разведчикрин дес­те душмандин кьушунрин лап яцIа гьахьна. Гила иллаки мукъаятвал, секинвал хвена кIанзавай. Са геренда юргъунвал алудна­, разведчикар душмандин танкари, автомашинри ва бронетранспортерри­ гьерекатзавай рекьиз мукьва хьана. Аквазвайвал, душман гьужумдиз гьазур жезвай. Амма разведчикрин вилик штаб поселокда ама­тIа ва ам гьинал алатIа, чиру­нин четин месэла акъвазнавай. ГьикIда, эгер хабар кьуртIа, шак къведа. Эхирни са гъвечIи дуьшуьшди разведчикрин гьал кьезиларна. Рехъди физвай немсерин мотоцикл живеда акIана. «Герр — ка­питанди» (им Чумак тир) юлдашриз куьмек авунин буйругъ  гана ва гьа са вахтунда мотоциклдал алай немсеривай штабдин гьакъиндай хабарар кьуна. Хуьруьз гьахьдайла, разведчикар кьве дестедиз пай хьана. Мурадан дестеди штабдин къаравулар тергун лазим тир. Къакъарай гапур акъудна, Мурад кIвалин ракIарив игис хьана. Декьикьа — немс, ярх хьайи тар хьиз, живедал алукьна. Кьве разведчик гьаятда акъвазна, муькуьбур М. Къазиевахъ галаз кIвализ гьахьна. Са цIувад декьикьадилай штабдин охрана терг­на, гила Мурадан десте Чумакан дестедик ахкахьна. Сифте абуру обер-лейтенант ва полковник кьуна. Лазим документар ва есирда кьунвайбур гваз разведчикрин десте йифен сятдин кьведаз хуьряй эхкъечIна. Гьавадин ва чкадин четин шартIара викIегь разведчик­ри «Мирг» тIвар алай серенжеи  агалкьунралди кьилиз акъудна ва душмандин гьакъиндай метлеблу делилар чи командованидив агакьарна.

1943-йисан август. Гатун чими­вилив гьай­бат гвай. Гвардиядин 126-полкунин раз­­ведчикри Север­ский Донец вацIун патав гвай ша­магъаждин тама чка кьунва. Ва­цIун а пата авай, хъсандиз мягькемарнавай кьакьан кIун­тIалай фашистри гьужумдиз физвай чи кьушунрин вилик пад кьунва. Нубатдин сеферда, тепе къачуз, виликди фейи дестени душманди къирмишна. Командо­ва­­ниди полкуниз  тапшуругъ гана: «Вуч кIан­­датIани ая, кIунтI къачу, чи кьушунриз ва­цIалай элячIдай мумкинвал це».

ЮкIвар-чипIер гзаф яна, амма­ гьихьтин фенд къурмишна,­ душмандин гъилевай тепедин­ иеси­валдатIа чир хьанач. Гъве­чIи­ са шумуд десте йифиз вацIай экъечI­на, а патан къерехда чка кьадай къарардал атана. Алакьнач. ДатIана прожекторрин экуь­ник­ квай вацIал  фрицри гуьл­лейрин хар къурна. Бес вучда? Гьа и четин макъамда командирар мад вири дивизиядиз чизвай жуьрэтлу аскер Мурад Къазиева кIе­вяй акъуд­на. Адахъ вичин аламатдин план авай. Бязибуру шаклувална: «Куьн абуру есирда кьада, я тахьайтIа, вири къирмишда». Амма маса чара авачир. Полкунин командирди гвардиядин старший сержант, взводдин командирдин куьмекчи Къазиеваз «хъсан рехъ хьуй» лагьана ва лап хаталу тапшуругъдиз викIегь дагъустанвидихъ галаз мад гуьгьуьллувилелди разивал къа­лурай цIуд разведчик ракъурна.

Немсери ара-ара цавуз экуьнин ракетаяр ахъайзавай ва чибур галай патахъ автоматрай, минометрай гуьлле гузвай. Йифен кьуларилай алатайла, са партални аламачир разведчикар вацIуз гьахьна. Ван-сес тийиз, сирнавзавай абур вацIун а патаз акъатна. КIунтIунин кьиблепатахъ Рождественское хуьруьн сурар гвай. Мурада разведчикар аниз тухвана. Экуьнин сегьерар башламиш жедайла, абурув немсер чеб чпив рахазвай сесер агакьна. Мурад юлдашрихъ элкъвена: «Исятда чун фида, дустар. Анжах секинвал хуьх. Хьайиди ана жеда».

Сурар галай терефдихъай кьилер са патал аватнавай, гъилер и патахъ а патахъ ала­дарзавай кьецIил инсанар (мейитар) сифте­ни-сифте къаравулдиз акуна. Ам, ажайиб гьараяр акъатна, гъилевай яракьни­ гадарна, катна. Адан гуьгъуьналлаз — маса­бурни. Амма руьгь мягькембурни авай кьван. Автоматдал чан «акьалтна». Разведчикрикай кьвед чилел аватна.

— Виликди! — гьарайна Мура­да. Са легьзеда разведчикар кIунтIу­нив агакьна, фашистри гадарнавай яракьар абуру душмандихъ элкъуьрна, гуьлле гана. Чеб чпел хтай фрицри тепе хкьун патал гвай вири яракьар ишлемишна. Ахпа батальондилай виниз гитлерчийри советрин разведчикрал гьужумна.

— Атурай, лап мукьув атурай, — лагьана Къазиева чан аламай вичин муьжуьд юлдашдиз, зи команда гуьзлемиша. Легьзеяр гуьзетиз акъатна. Эхирни старший сержантди гьарайна. «ЦIай це!» Фрицрин сифте жергеяр, дергес галукьай векьин кьалар хьиз, ярх хьана. Разведчикри гьа икI душмандин мад кьве гьужум алудна, разведчикрикайни пуд хкат хъувуна. Гьал лап кIеве гьатзавай вахтунда вацI галай патахъай урр-адин сесер акъатна, немсери кьулухъди чIугуна.

Мурад Къазиеван эхиримжи тапшуругъ  «Чайгъун» тIвар алаз кьиле фена. И сефердани ада, вичиз хас тирвал, дирибашвал, викIегьвал, руьгьдин мягькемвал, Ватандиз вафалувал ва рикIелай тефидай игитвал къалурна.

Советрин кьушунри анжах виликди гьерекатзавай. Чеб атайвал кат хъийизвай фашистар пехъи кицIериз элкъвенвай ва абуру къулай гьар са кIунтI, тепе, вацIун къерех, шегьер мягькем сенгердиз элкъуьрзавай. Маса частарихъ галаз И. Левина регьбервал гузвай гвардиядин 126-полкни Днепр вацIув агакьнавай. Командованиди техни­ка, яракьар, кьушунар, артух зия­нар тахьана, вацIалай алуддай уламар  жагъурзавай. Малумат агакь­навайвал, фашистриз Днепрдин къерехда кIватI хьанвай кьван чи кьушунриз хъсан ягъун кьаз кIанзавай. Абурун вилик пад кьун патал душмандин далу патаз разведчикрин десте рекье твадай фикирдал атана. Дестедин командирвилени Мурад Къазиев тайинарна.

Разведчикар душманди гуьз­лемиш тийиз­вай, уьленар галай патай саламатдиз­ Днепрдин а патаз экъечIна, Знаменское хуь­руьв агатна. Дагъустанвидихъ вичин гьа­къикъи дустар, са шумуд сеферда санал­ разведкадиз фейи, четин вири уламрай лайихлувилелди экъечIай Георгий Тераладзе, Владимир Лапшеев, Андрей Гончаренко ва масабур галай. Радист Гончаренкоди чпиз акур душмандин техника алай чкайрикай штабдиз хабар агакьарна, ахпа разведчикар тапшуругъдин кьвед лагьай паюнив эгечIна.

Хуьруьн кьиблепата еке багъ ва адан юкьвални керпичрикай эцигнавай дарамат­ алай. Гьа ина душмандин полкунин штаб хьун лазим тир. Фрицри багъдин са пай атIанвай, дараматдив агакьдалди хейлин­ чка амаз, кьве метрдин дерин къанав эгъуьн­навай. Багъ къаравулрин гуьзчивиликни квай. Ван-сес тавуна, са шумуд къаравулдин кар акуна, абурун парталарни чпел алукIна, разведчикрин десте пуд патал пай хьана. Сада — штабдал, муькуьда — радиостанция­дал ва Мурад кьиле авайда женгинин суьрсет хуьзвай складдал гьужумна.­

Сифте гьалтай кьве къаравул Мурада тапанчидай яна, складдин патав гвайдаз автоматдай цIай гана. И ванцел патав гвай кIвалерай гитлерчияр экъечIна.

— Абурун дуван куьне аку! — гьарайна Мурада вичин юлдашриз, зун складдиз гьахьда.

Гьа и арада мотордин къати ван ва складдин кьулухъай бронетранспортер акъатна. Мурада энгелвалнач, гьасятда адал гранат гадарна. Душмандин пулеметчик чи аскерриз цIай гуз ахгакьна. Гуьллеяр галукьай Мурад ва Тераладзе ярх хьана. Хер хьанвай Гончаренко, душмандиз гуьлле гуз-гуз, вичин командирдин патав фена. Автоматрин ванерин арадай адав Мурадан яваш сес агакьна: «Зи тапшуругъ я, жуван кьил хуьх ва штабдиз хабар агакьара, тадиз 5-квадратдиз цIай гурай».

Командирдин буйругъ тамамарзавай Гончаренкодиз акуна, гьикI Мурада, метIе­рал къарагъна, патав къвезвай фрицриз автоматдай гуьлле ганатIа, гьикI ам, ахпа галчIур жез-галчIур жез, складдин къенез гьахьнатIа.  Адан гуьгъуьналлаз фонарар гвай фашистарни фена. Са шумуд легьзени алатнач, яракьрив ацIанвай склад цавуз акъатна, чил зурзана, кьуд пад цIун зурба ялавди экуь авуна. Са арадилай Днепрдин а патай чи тупар рахана. Экуьнахъ полк гьужумдиз фена…

Украинадин чилел Советрин са аскердин сур артух хъхьа­на­. Жуьрэтлу разведчикдин, игит женг­­чидин уьмуьр, гьайиф хьи,  гьа икI куьтягь хьана. Ихьтин кьегьал хциз Игитвилин тIвар тагун гьахъсузвал тушни бес?!

Нариман Ибрагьимов