Месэла къарагъарзава
Тапан шагьидвал ийизвай «Абу-Тагьир Нихави»
(Эвел — 13, 15, 16-нумрайра)
2013-йисан апрелдиз Бакуда чапдай акъатай «Алам» журналдин 2-нумрадай лезгийриз сифте яз Абу-Тагьир Нихави тIвар чир хьанай. Журналдин а нумрада литератор Ризван Ризванова урус чIалалди ганвай интервью авай. Ана Абу-Тагьир Нихавидикай авунвай ихтилат ихьтин руьгь хкаждай гафарилай башламиш жезвай: «Квез садра кьванни вич IX-X асирра яшамиш хьайи Абу-Тагьир Нихави тIвар алай лезги шаирдикай ван хьайиди яни? Ингье за башламишзава /адакай ихтилат/ хъсан хабардилай: квахьнавайбурун арадай элкъвена лезги литературадиз шиирдин гафунин еке устад хквезва. Фикир ая садра, хквезва цIуд асир алатайдалай кьулухъ, яни агъзур йисан къене къаматар чуьнуьхардай лацу циферик лалдиз хьайидалай кьулухъ».
Р. Ризванова и гафар лугьудалди, са лезгидизни вичикай хабар авачир Абу-Тагьир Нихави лезги литературадиз «хквезва» лугьун патал са себеб хьун герек тир эхир! Ахьтин себеб Р. Ризванова гьа йикъара кхьена куьтягьзавай ктаб тир. А интервьюда литераторди лагьанвай хьи, бес вичи кхьизвай ктабда Абу-Тагьир Нихавидикай ва гьахьтин масабурукай садазни хабар авачир делилар жеда.
Интервьюдихъ галаз, Абу-Тагьир Нихавидин шиир я лугьуз, 18 цIарцIикай ибарат тир са эсерни чапнавай, ам гьа интервьюдиз экв акур йисуз Вакъиф Гьажиагъаева (Муьшкуьрвиди) туькIуьрай «Лезги поэзиядин антология» тIвар алай ктабдани ганвай.
Эхирки 2017-йиcуз «Лезгинский литературный процесс, южный вектор» тIвар алаз Р. Ризванова Бакуда чапдай са ктаб акъуднай. А ктабда авторди кхьенвай, бес вичин буба Забит Ризванован архивдай «Картонажно-полиграфическая фабрика СНХ Азерб. ССР, г. Баку, 1965 год» гафар вичин винел алай ва вичин къене маса документрихъ галаз Абу-Тагьир Нихавидин вад шиир машинкадал элянавай ругуд чар авай папка вичиз жагъанва.
1965-йисуз Бакуда аваз хьайи картондикай затIар расзавай фабрикади акъудай папкадин къене машинкадал элянавай цIарар алай ругуд чар хьунивай, гьелбетда, абурун автор агъзур йис идалай вилик хьайи кас тир лугьуз жедач. АкI лугьун патал а цIарарин гелер дегь заманада хьун герек я.
Гьайиф хьи, Абу-Тагьир Нихавидинбур я лугьузвай цIарарихъ ахьтин гелер авайдакай Р. Ризванова вичин ктабда са ихтилатни ийизвач. Ада ктабда кхьизва, бес вичин бубадив Абу-Тагьир Нихавидин шиирар Хачмаздай тир Эмин муаллимди агакьарна, а муаллимди абур «Дагъустандай тир Али-Муьжруьмав» гвай са куьгьне дафтардай кхьена.
Инал лугьун герек я: лезги эдебиятдин тарихда им сад лагьай сефер туш гелни галамачиз са затI квахьунин тахсир хачмазви Эминанни дагъустанви Али-Муьжруьман хиве твазвай.
Сад лагьай сеферда ахьтин кIвалах 1991-йисуз хьанай. А йисуз, Ф. Нагъиев кьилин редактор яз, Махачкъалада акъатзавай «Лезгистан» журналда ихьтин малумат ганвай: «Куь вилик куьгьне ктабдин са чинин шикил ква. Албанрин гьарфаралди кхьенвай а ктабдин текст гьелелиг садавайни кIелиз хьанвач. А ктаб Хачмаз шегьердай тир Сефералидин хва Наврузбегов Эминав гвайди тир. Эминавай ктаб Дагъустандай тир арабист Али-Муьжруьма къачуна. И кар жедалди Хьил хуьряй тир Седредин Масимов адан копия ийиз агакьна. Чна кIелзавайбурувай тавакъу ийизва: эгер куь арада винидихъ чна тIварар кьунвайбурукай ва ктабдикай са затI кьванни чидайбур аватIа, тIалабзава чи журналдиз хабар гун. Мадни, чна къалурнавай текстиникай алимри вуч лугьудатIа, чи вил гьадални ала».
И малуматдай аквазвайвал, вичин са чинин шикил «Лезгистан» журналдихъ агакьнавай, албанрин гьарфаралди кхьенвай ктаб, Абу-Тагьир Нихавидин шиирар авай дафтар хьиз, хачмазви Эминанни дагъустанви Али-Муьжруьман арада гелни галачиз квахьна.
ЯтIани, «Лезгистан» журналдиз акъатай албанрин гьарфаралди кхьенвай текстинай дугъри инсан яз хьайи профессор Ярали Яралиев кьил акъудиз алахъна, и кар адалай алакьна ва ада Бакуда акъатзавай «Алпан» газетдин (редактор — Фейруз Беделов) 1993-йисан 29-апрелдин нумрада и кардикай макъала кхьена. А макъаладин гуьгъуьна аваз албанрин гьарфаралди кхьенвай текст Я. Яралиевавай кIелиз хьанвайдакай «Дагестанская правда» газетда мад кьве макъала акъатна (Ризванов Р. Раскрыта тайна древних письмён // «Дагестанская правда». 13.05.1993; Ризванов Р. Заговорили древнеалбанские рукописи // «Дагестанская правда». 31.07.1993). И кьве макъалада абурун автор Р. Ризванова я албанрин гьарфаралди кхьенвай ктаб, я адан копия гьинай ятIа кхьенвачир. Ада анжах къейд авунвай а ктабдин са чинин шикил «жагъанвайди», адал алай текст кIелнавайди ва кIелдайбуруз хабар ганвай и йикъара «албанрин куьгьне ктабдин мад 49 чин гьатнавайдакай» Бакуда акъатзавай «Самур» газетда кхьенва лагьана.
Р. Ризванован макъалайрай ам албанрин гьарфаралди кхьенвай ктабдин копия гьикI арадал атанатIа ва ам гьина аватIа течизвай са кас хьиз аквазвай. Амма гьакъикъат акI туширди Я. Яралиеван ихьтин гафари шагьидвалзавай:
«…чавай лезгийрин машгьур шаир Забит Ризванован хсуси архивдай и ктабдин 50 чин, гьайиф хьи, фотокопияяр яз, къачуз хьана, и кардай чна Ризвановрин хизандиз чухсагъул лугьузва. Шаирдин хва Д. Ризванова лугьузвайвал, ктаб вич са жизви экуь вили ранг алай ва хъипи тав янавай сигъ 50 чар яз, абурун кIвале авайди тир, а чарарал гафар яру рангунин чернилралди кхьенвай. Гьа чарарин фотокопияяр КцIара авунвайди тир, ктабдин ахпагьан кьисмет ашкара туш» (журнал «Алам», 2013-йис, апрель, №2, 7-чин).
Вирибуруз дугъри кас яз чидай Я. Яралиеван и гафарай Р. Ризванова ктабдин копия са низ ятIани ва са гьинай ятIани «жагъанай» лугьун гьакъикъатдив кьадай ихтилат туширди яз акъатзава. Я. Яралиеван и гафари мадни лугьузва: ктабдин копия Ризвановрин хизанда гьазурнавайди тир, адан оригинал хачмазви Эминахъни дагъустанви Али-Муьжруьмахъ галаз са алакъани авайди тушир. ИкI яз хьайила, инал къалурнавай, фадлай рагьметдиз фенвай кьве касдин тIварар ктабдин оригиналдихъ садни къекъуьн тавун, адан гел квадарун патал ишлемишнавайбур яз акъатзава.
ГьикI ятIани, Ярали муаллимди албанрин гьарфаралди кхьенвай ктабдин вири 50 чинни кIелна, адаз анай «улуб», «кирам», «микитис», «зари», «акилан», «туьлен», «каркам», «Кьвепеле», «Кьвевар», «Албес» ва маса лезгийриз тийижир ва лезги чIалан гьавани галукь тавунвай кьве вишехъ агакьна гафар ва тIварар гьатна.
Вичин копия гьатнавай ктабдиз адан терефдарри «Алупан улуб» тIвар гана ва абуру ктаб вич албанрин девирдилай амукьнавай «куьгьне» ктаб я, адай гьатнавай лезгийриз тийижир гафар лезгийрин «куьгьне» гафар я лагьана малумарна.
Эгер «Алупан улуб», дугъриданни, дегь заманадин ктаб тиртIа, ам лезгийрин тарих ва меденият патал еке мана авай затI хьун, лезгияр адан ери-бинедихъ къекъуьн лазим тир. Амма вичин журналда а ктабдикай сифтегьан малумат гайи я Ф. Нагъиев, а ктабдикай урус чIалал кIелдайбуруз дамахдивди хабар авур я Р. Ризванов, «Самур» газетда ктабдин четин чкайрин манайрикай кхьиз хьайи я М. Меликмамедов, ктабда авай «куьгьне» гафариз баянар гуз хьайи я Ф. Беделов, и дуьньяда хьун герек тир а ктабдин гелерин суракьда хьанач.
И ксар ктабдин гелерин суракьда къекъуьн тавунин себеб адан мана Я. Яралиева ачухарай йикъалай гзафбуруз ашкара хьун хьана. Адан манади ам къалп, накьни-къе туькIуьрнавай ктаб тирди савадлу ва кьве чин алачир гьар са лезгидиз якъин авунай. А ктаб лезгийрин арада машгьуриз пара алахъайбурукай сад тир Ф. Нагъиева, адан къалпвал парабуруз чир хьайила, а ктабдикайни адай Я. Яралиеваз гьатайбур я лугьузвай «куьгьне» гафарикай интернетда хьайи гьуьжетунра икI лагьанай: «А гафар Ярали муаллимди кIелдалди авай гафар я… Заз а ктаб ни туькIуьрнатIа, мус ва вуч паталди туькIуьрнатIа, лап хъсандаказ чизва. (А вахтара чаз зурба рум /лезги гьерекатриз — М.К./ гун кIанзавай, гьавиляй чна и карни /къалп ктаб халкьдин арадиз вегьин — М.К./ гьуррадалди кьабулнай)». Фейзудин муаллимдин и келима вуч яз хьуй, «Алупан улубдин» къалпвал ва а «улуб» туькIуьрайбурун арада вични хьайиди хиве кьун яз тахьана?!
И хиве кьуни а «куьгьне» ктабдин ва адан гелерин суракьда ам халкьдин арада машгьур ийиз алахъайбур тахьунин сир вилик вак кваз вакIан геле къекъведайбурузни ачухарна: а ктаб машгьуриз кIан хьайи ксариз ам къалп ктаб тирди сифтедилай чизвай ва, гьакI хьайила, адан гелерин суракьда хьунихъ са метлебни авачирди абуруз ашкара тир…
Абу-Тагьир Нихавидин дуьшуьшдани адан шииррин гелер гьа «Алупан улубдин» гелер квахьай чкада — хачмазви Эминанни дагъустанви Али-Муьжруьман арада — квахьнава лугьузва Р. Ризванова.
«Алупан улубдин» дуьшуьшда а фадлай рагьметдиз фенвай кьве касдин тIварар ктабдин къалпвал чуьнуьхарун патал ишлемишнавай. Абу-Тагьир Нихавидин шииррин дуьшуьшда абурун тIварар маса кар патал ишлемишнава лугьудай чаз вуч себеб ава? Са себебни авач, авайди анжах Р. Ризванован гафар я…
Абу-Тагьир Нихавидин шиирар я лугьузвай цIарарин къалпвал къалурзавай кар анжах са тапан крар патал чеб ишлемишун адет хьанвай тIварарихъ галаз абурун алакъа хьун туш. А цIарарин кIалубрини манайри чпин къалпвилин патахъай шагьидвал ийизва.
Къачун чна Абу-Тагьир Нихавидин эсердай я лугьузвай ихьтин цIарар:
Димагъи-пир гъурур ава серда зу,
Гъурурдив къадин туш дилхуни девран.
Мал-девлетни хьаниш къисметда
диргъа,
Уьмуьрдин никини бар гъаниш эл’ан.
Бахтин тар кьецIил я, авахьна пешер,
Деврани-кежрефтар хьан(а)ва дуван.
Рузу бул я чилел, амма заз — муьшкуьл,
Эййугьелехъвани чигъизваш унван.
………………………………
Алем авач рикIа, зун жув я алем,
Вушиз дар я къе, бес, заз чIехи жагьан?
Ниха шагьдин хуьр я, них тIуьрай вичи,
Заз кIахун фу бес я, садни и(н) зиндан!
Зиндикь туштIани гьич, Тагьир Нихави
Хьанва гьамишалух Гьайсамаз такан.
И цIарариз чпин къалпвилин патахъай шагьидвал ийизвай гьич тахьайтIа пуд лишан хас я.
Сад лагьай лишан ам я хьи, и цIарар туькIуьрайдаз IX-X асирра шиирар низ гьикI кIан хьайитIа, гьакI туькIуьр тийиз хьайиди чизвачир. Винидихъ къалурнавай цIарар гъезелдиз ухшар жуьреда къайдада тунва. Амма а жуьреда кхьенвай шиирдин сифтегьан кьве цIарцIихъ са тегьердин рифма хьун ва амай цIарара гьа рифма са цIар ахъайиз тикрар хъхьун герек я. Аквадай гьаларай, чна винидихъ къалурнавай цIарар туькIуьрай касдиз гъезелдин цIарарин ихьтин «гьунаррикай» хабар авачир, гьакI хьайила, ада шиирдин сифтегьан кьве цIар са рифма аваз туькIуьрнавач. IX-X асиррин шаир я лугьузвай Абу-Тагьир Нихави эгер гьа девирдин шаир яз хьанайтIа, ада винидихъ къалурнавай шиирдин сифтегьан кьве цIар са рифма аваз туькIуьрдай.
Чи вилик квай цIарарин къалпвилин кьвед лагьай лишан я а цIарар кIелай гилан лезги чIал чидай кас абурун гъавурда акьун, вучиз лагьайтIа, агъзур йис идалай вилик аваз хьайи вичин чIалал кхьенвай гафарин гъавурда къе акьазвай и дуьньяда са халкьни авач. Кардин кьил икI хьун, лингвистри лугьузвайвал, вири чIалар гьар 800 йисан къене чир хъжен тийидай жуьреда дегиш хьун я.
Виридалайни якъиндаказ а цIарар къалп цIарар тирди къалурзавай пуд лагьай лишан а цIарарик туьрк чIаларай лезги чIалаз атанвай гафар хьун я. Чна къалурнавай шиирдин цIарара «девлет», «бул», «дар» гафар ва -лух суффикс ава. Ибур вири туьрк чIаларай лезги чIалаз атанвайбур я.
Ихьтин «аламатар» чир хьайила, тарихдикай хабар авай гьар са касди лугьуда: лезгийрин чилерал чапхунчияр яз туьркер XI асирдин эхирра пайда хьайила, гьа девирдилай са кьве виш йис вилик яшамиш хьайи лезги яз малумарнавай Абу-Тагьир Нихавидин чIала гьикI хьана туьркерин гафар гьатнава? Туьркери чи чилерал гьужумдалдини лезгийриз абурун гафар чидай лугьузвайбуруз чи вилик вуч кар тестикьариз кIанзава? Туьркер Кавказдин чилерал куьгьне Албаниядин девирдилай алайбур я лугьуз кIанзавани?
Абурун ният гьахьтинди яз хьайитIа, ахьтин ксарин гъавурда акьун четин туш. Амма вичин шиирар «Алупан улубдин» къалпвал чуьнуьхарун патал ишлемишай тIварарихъ галаз алакъада авай, вичин шииррихъ туькIвей ва кIелай кас гьейранардай кIалубар авачир, вичин шииррин якъин тир са гелни дуьньядай гьат тийизвай ва вичин шиирри, лезгийрин чилерал гьамиша туьркер хьайиди я лугьуз, тапан шагьидвал ийизвай Абу-Тагьир Нихави лезгийрин квез я? Ахьтин шаирди лезги эдебият гьикI девлетлу ийида, ахьтин шаир тахьайтIа, чи меденият кесиб жедани?
(КьатI ама)
Мансур Куьреви
