(Шагьбала Шагьбалаеван яратмишунрикай са шумуд гаф)

Эвелдай цIарар гъин:

Ваъ, чIугвадач за гьич гьайиф,

Ам хъфена. Хъфирай ман!

Ингье, цIайни хьана зайиф,

Цава гъетер куькIуьрай ман.

 

Чилел гьакIни язва мекьи.

Кьуьд атана. Атурай ман.

Заз кIандач ви пIузар некьи,

Са масадаз акурай ман.

 

РикI гьатнава бегьем хъиле.

Низ вуч ава? Шад хьурай ман.

Цаз хьиз акьаз эквни виле,

МичIивиле сад хьурай ман.

(«Къайгъусузвал»)

Ихьтин цIарар, и жуьреда кIа­лубда гьатнавай, чеб туькIуьр­навай гафари, абур гьикьван ишлемишнавайбур хьайитIани, и тегьерда цIийидаказ ван ийидай ва гуя рангаралди экв гудай, шиирда гьатнавай гьисс гьар са касдив лап гьа вичин рикIяй акъатайди хьиз кьабулиз тазвай, — ихьтин цIарариз, эхь, халисан поэзия лугьуда. И шиир Шагьбаладин 1989-йисуз акъатай сифтегьан «Карвандин рехъ» ктабдай къачунва. Гьа ктабда ада  вичикай лагьанай: «Шиирривай, зун вуж ятIа, / Вири гьеле лугьуз жезвач…» ГьакI язни тир жеди (гьеле – огьо! – жегьил тир Шагьбала), амма гьа эвелимжи гъвечIи ктабди эсиллагь инкар тежервал лезги литературадиз атанвай гьакъикъи бажарагъдин шагьидвална, — халисан шаирдикай, лезги чил чпелди са девирдани кесиб тахьай маса шаиррин арада мад гьич садазни ухшар тушир, анжах вичин гафни чIал гвай шаир.

Сифтегьан ктабдилай гуьгъуьниз Шагьбаладин шиирар ара гуз газетризни журналриз акъатиз хьана, уртах кьве кIватIалдани гьатна, 1995-йисуз адан «Зенгер» ктабдизни дуьнья акуна… Гзаф-тIимил лугьун тавуна, къейд ийин­: гила Шагьбаладин яратмишунар квачиз алай девирдин лезги поэзиядикай рахун тамамсуз рахун жеда. Лезгийривай чпел дамах ийиз­ жедай, литературадиз 80-йисара атай ва гилани гьа виликан къуват кумаз кIвалахзавай поэзиядин несилда Шагьбала сифтегьанбурукай сад я.

Къадим чIехи культурадин макан, чIехи алакьунрин ксар акъатзавай Къаракуьредай тир шаирдин уьмуьрдикайни адан теснифрикай «Карвандин рехъ» ктабдиз кхьей куьруь сифте гафуна са вацIунви, жегьил девирдилай къелемдин юлдаш ва дуст Арбен Къардаша лагьанва: «Шагьбаладин шииррин лишанлувал адакай ибарат я хьи, абур къулайдиз, регьятдиз, яни вири хъсан шартIаралди таъмин тир чими кIвале арадал атайбур туш, абур уьмуьрдин датIана чалпачух гьерекатда авай яцIа — шаир, чубан яз, Мугъандин къишлахра ва я хайи хуьруьн, Къаракуьредин, яйлахра авайла, ДГУ-дин студент тирла, гурлу общежитида ва я кагьул лекциядин вахтунда аудиторияда, армиядин жергейриз эверзавай повестка атана, рикI алай дустариз сагърай лугьун патал Махачкъаладай Москвадиз фидай рекье, поездда, ва я, аскер тирла, ученийрилай гуьгъуьниз ял ядай куьруь легьзейра кхьенвайбур я». Адаз ихьтин цIарар ава:

И дуьньядиз къведайтIа

Чун разивал гуз,

Зун къведай зи Ватандиз

Лап четин юкъуз.

Гуя вичи вичиз агь авур мисал хьана: Шагьбала ва ам галай вири несил поэзиядиз атайди уьмуьрдал гурлудаказ звал акьалтай девир хьана. Агакьнавай, акьулбалугъ хьанвай а несил, вич эбеди яз аквадай къудратлу  уьлкве кIватна, гуьзлемиш тавур, гъавурда акьан тийир девирдиз аватна.  «Вири михьиз дегиш хьанва…» «Ислягь девир. Дяве физва амалдин». «Чалпачух я вахтар гьикьван, / Четин я дуьз гъавурда хьун». Уьлкведиз, инсанди вич адан хайи велед хьиз кьаз, пакадин йикъахъ агъанваз вердиш, вуч жезватIа, ам ни, гьиниз ва вучиз тухузватIа кьил акъатзамачир, амма гьар гьикI хьайитIани, уьмуьрни давам жезвай, вичиз ватан лугьузвай хайи чилни амай. Шагьбала лагьайтIа, хайи чилин ад хкажун патал халкьнавай шаир тир: «Заргарди хьиз, ви шикилар чIугвадай…» И кар адалай алакьзавай:

Мад векьерал ала къирав,

Хипери тIиш тунва чиле.

За гьарайна: — Пакам хийир! —

Чубандиз лаш авай гъиле.

 

Акъвазнавай ам тепедал,

Пьедесталдал пагьливан хьиз.

Лекьни, лув гуз, тик гуьнеда

Физвай адан кьиливай хьиз.

 

Дагъларикай рагъ хкатна,

Ишигълаван хьана чIурар.

Нурарайни чIал акъатна:

— Пакам хийир! Пакам хийир!

(«Са пакамахъ»)

Хайи чил шаирдиз амукьзава, анжах ана гьалар татугайбур я, инал ада вични тахсиркар ийизва:

Лезги хуьрер — зи тарих,

Зи мефтI, иви, кIарабар,

ТIем такакьай душмандин,

За авуна харапIа…

Жегьил девирдилай эгечIна, ада нагъма лугьудай къушран пак михьивилелди хайи чиликай вичин мани лагьана, чи поэзиядиз хайи патан – къадим хуьрер («Дагъдин хуьрер тагъдик цавун»), Шалбуз дагъ, Самур вацI… — рикIе гьатдай шикилар гъана: «Лекь ашукь я чилел зи, / Рагъ я тавази…» Ам  «инсандин рикIин» уьмуьр къалурзавай тешпигь авачир хьтин лирикадин шииррин, идахъ галаз санал чкадал ийизвай зарафат, къупаран хьана, вичиз ихтияр гузвай ягьанат, хци критика гьатнавай жуьреба-жуьре эсеррин авторни я. Йисар финикди адан поэзия­да инсандин тIебиатдин, итимдинни дишегьлидин, обществодин алакъайрин, уьмуьрдинни ажалдин суалри къвердавай артух чка кьуна. Ада вичин мани лугьузвай, вич вичин ва дуьньядин гъавурда акьаз алахъиз, рикI туькьуьл жез, женгиниз эвериз, ийир-тийир хъжез («Вири рекьер хьанва агал, / Алазва зун кьакьан рагал…»), мад вичи вичиз сабур хгуз («…вун жемир сефил, / Мягькемдиз яхъ руьгьдин залпанд»), амма гьамиша – уях рикIе кIанивал аваз.

Низ чида, им гьикI хьайи кар ятIа (бажагьат — вичелай аслу яз), къаракуьреви шаир дидедиз хьайи югъ дуьньядиз СтIал Сулейман атай йикъал гьалтна. И юкъуз­, 18-майдиз, гьа девирра, маса чIе­хи шаирарни дуьньядиз атаналда. Месела, Шекспир, белки, Гете­ни, гьатта Гомерни (XX асирдин ваъ, дегь девирдин). ИкI Шагьбалади вичи лугьузва. Мумкин я и арада ам са тIимил гъалатIни хьун, амма зарар авач, гъвечIи гъалатIди шикил чIурзавач.

Эхирдай мадни хълагьиз кIан­зава. 80-йисарин несилдин шаирри лезги поэзияда цIийи девир алукьайди малумарай гъвечIи ва чун патал гьакьван багьа ктаб­ри­лай башламишна, гуьгъуьнин цIуд йисарин датIана давамарай кIвалахдин нетижа — еке-яцIу ктабарни акъудна. Им гьикI хьайи кар ятIа лугьуз хьун четин я, белки, шаирдин вичин къайгъусузвиляй, я тахьайтIа, маса себебар аваз, Шагьбаладин еке-яцIу ктаб гилани акъатнавач. Анжах са уьтери хабар агакьзавайвал, ахьтин ктаб республикадин ктабрин издательстводи акъудиз гьазурзавалда. Им хъсан кIвалах жезва, иллаки цIи, чи шаирдин 65 йис тамам хьанвайла, и ктаб чи кIелзавайбуру гуьзлемишзавай ктабрикай я.

Гь. Чандаров, литературадин критик.