Къе РагъакIидай патан Европадин уьлквейрин кьилера авайбуру амалзавай сиясат Россиядин государстводиз, адан халкьариз аксиди я. Абур, Украинадин миллетбазриз яракьралди, пуларалди куьмек гун тIимил акуна, гила Россиядихъ галаз дяве ийиз гьазур жезва. Промышленностдин хейлин карханаяр яракьар акъудунал желбзава. Евросоюздин армия арадал гъун патал гзаф кьадар пулар кIватIзава.

Вучиз фашистрин Германияди Европадин уьл­квейрин агьалийриз авур зулумар рикIелай алудзава?

Нацистрин партиядин ва Германиядин кьилиз атай Гитлера, адан жаллатIри Европадин уьл­квейра авур зулуматдин, инсафсузвилин са шумуд мисал рикIел хкин.

1940-йисан 16-май. Чпиз муь­тIуьгъарнавай Польшада нацист­рин генерал-губернатор Ганс Фран­ка и уьлкведин вилик-кьилик квай регьберар, башчияр терг авунин гьакъиндай буйругъ гузва. Адан бинедаллаз политикар, государстводин къуллугъчияр, вини дережадин пешекарар, интеллигентар ва диндин регьберар къирмишна.

1942-йисан 10-июнь. Чехрин партизанри Богемиядин ва Мо­ра­вия­дин протектор Гейдрих кьена­ лугьуз,  фашистри Прагадин къва­­лав гвай Лидица поселок ха­ра­пIай­риз элкъуьрзава, агьалияр тергзава. 200 дишегьли Германияда авай Равенсбрюк лагердиз рекье твазва, вишелай виниз аялар Германиядин шегьерриз ракъурзава.

1944-йисан 24-март. Италиядин партизанри немсерин са дес­тедал гьужумна. И кар эхиз тахьай эсэсоври Римдин кьиблепатахъ галай Ардеатиндин районда 300 итальянви гуьллеламишна. Ахпа абур авай чкаяр хъиткьинарна.

1944-йисан 10-июнь. Франция­дин Нормандиядин партизанри нем­сериз ара-ара ягъунар кьазва­. И кар хуш тахьай фашистри Ора­дур-сюр-Глан хуьр элкъуьрна кьазва, 600 кас итимар, дишегьлияр, аялар килисадиз язава ва вири гьана кузва…

Ихьтин вагьшивилер рикIе­лай­ ракъурзавай­ уьлквейри мад дя­ве­диз эверза­ва. Россия муь­тIуь­­гъариз кIанз, адан девлет­ра вил туна, Наполеонни­, Гитлерни атанай. Абурун эхир гьихьтинди хьа­на­тIа, чизва эхир дяведин терефдарриз.

Тарихдин делилри тестикьарзавайвал, 1942-йисан сифте кьиляй Германиядин гъилик Европадин чIехи пай квай. Адан мулкар, къунши государствояр кьуналди, гегьенш хьанвай. Адан гъилик тамамвилелди Австрия, Люксембург, Чехословакия, Польша, Франция, Бельгия, Прибалтикадин уьлквеяр акатнавай. Германиядин кьушунри Норвегиядин, Даниядин­, Сербиядин, Грециядин чилерни кьунвай. Италия, Венгрия, Румыния, Болгария, Словакия, Финляндия, Хорватия Германиядин терефдарар (союзникар) тир.

Гитлера Германиядик­ экечI­навай ва гужуналди муьтIуь­гъар­навай уьлквейрин экономика чпин военный комплексар суьрсетдалди, хаммалдалди, кIвалахдай фялейралди таъминарунин рекье эцигнавай. Миллионралди агьалияр Германиядин промышленный центрайриз  акъудзавай. Итимар — фашистрин кьушунриз. Суьрсет, хаммал, яракьар ягьсузвилелди къакъудзавай, тарашзавай.

Гитлеран сиясат гьа бинедилай чапхунчивилинди тир. Совет­рин Союздал дяве илитIунихъ галаз сад хьиз, немсери кьур советрин областрин, чIехи шегьеррин экономикани фашистрин Германиядин девлетар ва кьушунар артухарунин карда ишлемишунин план туькIуьрнавай. Советрин Союздин девлетар тарашуналди, неинки нацистрин армиядин игьтияжар таъминариз, дяведин ва экономикадин такьатар артухариз кIан­завай, гьакI Германиядин монополистриз къазанжияр гъуникни умуд кутунвай. Чапхунчивилин ихьтин макьсадар авай директивар Геринган регьбервилик кваз туькIуьрнавай. Кьур областрин гьи­сабдай Германиядин кьушунар тамамвилел­ди недай суьрсетдалди ва нафтIадалди таъминарун сифтегьан везифа яз къалурнавай.

Гъиле гьатзавай кьван девлетар чапхунунин мураддалди майи­шатдин махсус идара тешкилнавай. Адан кьилени Геринга регьбервал гузвай «Экономикадин Рагъ­экъечIдай патан штаб» акъвазнавай. Ада Германиядин монополистрин ва вермахтдин аждагьанрин хьтин иштагьар ацIурун патал анжах тарашчивилиз, азгъунвилиз рехъ ачухнавай.

РагъэкъечIдай патан штабдин къарарралди, буйругъралди нем­серин кьушунри чпин гъиле гьатнавай вири заводрай, фабрикайрай, складрай бензин, солярка, ягъ, хаммал, полуфабрикатар ва гьазуран продукция тарашна. «Фирьяресплан» журналдин делилралди, немсери Донбассдай 2 млн тонн цIивин, Никополдай 70 агъзур тонн марганец чуьнуьхна. 1942-йисан 15-апрелдиз рейхкомиссар Лозеди кьушунри кьазвай вири карханайра авай рангунин металл­рин, кьаркьушумдин, цурун, магнийдин, никелдин, цинкдин, къеледин ва маса шейэрин иесивал авунин гьакъиндай приказ акъудна. 1941-1942-йисара Прибалтикадин республикайрай немсери хъицикьар, тумаж, хаздин хамар, ягълу, чIем, эцигунардай материалар, нафт, мазут, авиациядин бензин тарашна. Гъиле гьатай кьван вири шейэр гьасятда, вагонриз ягъиз­, Германиядиз рекье твазвай. Им тIимил акуна, немсерихъ маса вагьши планни авай. Совет­рин­ уьлкведай вири суьрсет, шейэр, товарар чапхунна, карханаяр акъвазарун, халкьар кIвалахдивай авун, каша туна, тергун.

Фашистрин тарашчивилихъ а кьил авачир. Суьрсет, хаммал, про­мышленностдин продукциядал­ алава яз, немсери Германиядиз мя­денрай жуьреба-жуьре шейэр­, станокар, машинар, моторар­, за­­вод­рин тадаракар тухвана.  1942-йисан эхирра ва 1943-йисуз Яру Армиядин гьужумрикай катза­вай чапхунчийри Могилевдин, Орджоникидзеграддин, Киевдин, Харьковдин, Львовдин, Гомелдин, Минск­дин тамам карханаяр Германиядиз ахкъудна.

Фашистрин армияди кьунвай­ Советрин мулкарай тарашунин гьерекатрихъ сергьят авачир. Гъиле гьатай вуч хьайитIани, чуьнуьхзавай. Агьалийрин кIвалерай, алишверишдин карханайрай, государстводин ва жемиятдин идарайрай Германиядин командованиди тарашчи аскеррин вилик падни кьазвачир. Абур чкадин агьалийрив инсафсузвилелди, зулумкарвилелди­ эгечIзавай. Арза авур агьалияр хьайитIа, абур яна рекьизвай. Фашистар алверчивилел, спекуляция­дал машгъул жезвай. Чкадин агьалияр къекъверагриз элкъуьр­навай. Вишералди инсанар кашакди рекьизвай. Фашистрин са чиновникди Гитлеран генеральный штабдиз «урус фялеяр лап кесибвиле гьатнавайдакай, агьалийри эхиримжи партални, кIвалин тадаракарни недайдахъ дегишарзавайдакай» малумат ганвай.

Советрин Союздал вегьей гьа сифте йикъара фашистрин регьберри цазвай вири чилер, чIурар, яйлахар, колхозрин, совхозрин, МТС-рин мал-эменни Германия­дин империядин хсусият я лугьуз малумарнай. Чпин кьушунар герек кьадар суьрсетдалди таъминарунин мураддалди хуьруьн майишатдин са бязи кархана­яр кIвалахдай гьалда тунвай: фа­шист­ри абурал кIеви гуьзчивал ­ийизвай. Чкайрин агьалияр, лукIар хьиз, ишлемишзавай. 1942-йисан 21-августдиз акъатай «Национал-социалистше ландпост» газетди­ кхьенвай: «Тракторриз цадай солярка авачирвиляй гагь марфадик, гагь аязрик дишегьлийри кье­цIил кIвачеривди салара, бахчайра, никIера кIвалахзава. Гьам гатфариз, гьам гатуз дишегьлийри, аялри вири кIвалахар гъилералди тамамарзава. Тракторар­, комбайнияр авачир…» Анжах са Кировог­раддин, Днепропетровск­дин, Николаевдин, Херсондин ма­йишат­ра кIвалахун патал кьунвай областрай 400 агъзур лежбер, фяле желбнавай. Абурук студентар, школьникар, кIвалин кайванияр квай.

Чпиз муьтIуьгъ тахьай, партизанрихъ галаз алакъа хуьзвай хуьрериз фашистри цIай язавай, агьалияр къирмишзавай. 1943-йисан февралдиз абуру Белоруссиядин Осиповдин, Березиндин, Червендин, Рудендин, Слуцдин, Стробиндин, Житковиндин, Петриковдин ва маса районар тарашна, барбатIна, агьалияр гуьллеламишна. 1942-йисуз са Украинадай нем­сери Германиядиз 1 млн тонн техил тухвана.

Гьикьван тарашнатIани, инсаф­сузвилер авунатIани, Гитлералай вичин залум ниятар кьилиз акъудиз алакьнач. Гила, 80 йис алатзавайла, Германиядин амадагар хьайи уьлквейрин кьилериз атанвай «императорриз», «фюрерриз» Европадин нацизмдал, фашизмдал чан хкиз, Украина вилик кутуна, Россия дарбадагъиз, адан чилерин, девлетрин иесивал ийиз кIан­зава. Чпин планрикай, регъуь тахьана, ачухдиз лугьунни ийизва. Евросоюздин кьилевайбур халис дявекарриз элкъвенва. Абуру военный промышленностдин продукция са шумуд сеферда артухарун патал пулар кIватIзава.

Россиядин Президент В. Путина лагьайвал, вуч абуру авуртIани, Россиядиз акси гьерекатар авурбурув гьабурулайни фейи жаваб агакьда.

Нариман  Ибрагьимов