Чирвал, акьул — вири гана,

Эвездай бес вуч хгун квез?!

Чи мурад я, чан сагъ хьана,

Куьн акун икI — шад яз, хъуьрез…

Сагърай куьн, чи муаллимар.

Квехъ гьамиша жеда чи вил.

Пакдиз хуьда мектебдин тIвар,

Хадач чна гьич куь гевил!

(А. Камилов)

Чи уьлкве патал лишанлу вакъиадин — ЧIехи Гъалибвилин 80 йис тамам хьунин суварин — вилик заз фадлай рикIе авай кар кьилиз акъуддай, зи хайи макандин — СтIал Сулейманан райондин Алидхуьруьн (Кьасумхуьруьн 2-нумра­дин) — юкьван школадин директордин везифаяр яргъал йисара тамамарай Велиев Мамед Велибеговичал кьил чIугвадай мумкинвал хьана. «РСФСР-дин халкьдин­ образованидин отличник», «Дагъустан­­ Рес­публикадин лайихлу муаллим», «РФ-дин умуми образованидин гьуьр­метлу работник» лагьай тIварарин ва Дагъус­тан Республикадин Гьуьрметдин грамотадин, намуслу, инсанвилин лап хъсан ерийрин сагьиб тир, хуьре-кIвале, районда еке гьуьрмет авай ада, 2021-йисан февралдилай, лайихлу пенсиядиз­ экъечIна, ял язава. Вичин девлетлу тежриба жегьил муаллимрал агакьарзавай­, акьалтзавай несил ватанпересвилин руьгьдаллаз тербияламишуник лайихлу пай кутазвай, багъдинни салан кес­пийрал машгъул хьанвай адаз, за кьа­тIайвал, сугъулвалдай вахт авач…

Винидихъ Абидин Камилован «Сагърай куьн, чи муаллимар» шиирдай гъанвай цIарар заз пара хуш я. Зи рикIени ахьтин келимаяр ава. Дугъриданни, муаллимри чи рикIера еке гел тазва. Уьмуьр­лух. За школа акьалтIарна тамам 30 йис хьанва. Фикир гайила, им тIимил вахт туш. И йисара уьмуьрда гзаф дегишви­лер, цIийивилер  кьиле фенва. Йисар мадни гьикьван ала­тайтIани, са кар зун патал дегиш жедач: за кIелай школа — хайи макан, заз тарсар гайи муаллимар за кIевелай гьуьрметзавай ксар яз амукьда. За абуруз гьар садаз рикIин сидкьидай сагърай лугьузва, Гъалибвилин­ сувар тебрикзава. (Чи арада амачирбуруз Аллагьди рагьметар гурай). Мамед Велибегович хьтин къайгъудар директор кьиле аваз, адан регьбервилик кваз муаллимрин коллективдилай школадин са акьван хъсан гьалда авачир дараматра акьалтзавай несилдиз дерин чирвилерни чешнелу тербия гуз алакьун кьетIендаказ къейд авуниз ла­йихлу кар я. Алидхуьрел школа неинки хуьн, гьакIни къенин юкъуз вири къулайвилер авай цIийи дарамат кардик хьунни ­Мамед Велибего­вичан, гьакI райондин кьиле а вахтунда хьайи ксарин еке агалкьун яз гьисабзава. Тариф авун туш, школа патал четин вахтунда, адан кьадар-кьисмет хъсан патахъ гьялунин карда М. Велиеван чалишмишвилери еке роль къугъвайди рикIелай ракъурна кIандач. Ам, дугъриданни, неинки хуьруьн, райондин, республикадин, гьакI чи вири халкьдин дамах я…

Чирвал — мягькем бине

Мамед Велиев 1953-йисуз Алидхуьрел зегьметчи хизанда дидедиз хьана. 1970-йисуз Кьасумхуьруьн 1-нумрадин юкьван школа гимишдин медаль къачуналди акьалтIарай жегьил 1971-йисуз Дагъустандин педагогвилин институтдин филологиядин факультетдик экечIна. Им дуьшуьшдин кар тушир. Муаллимвилин пеше къачунин мурадди адан рикIе аял вахтарилай чка кьунвай. Ленинан стипендия къачуз кIелай (вири йисара Ленинан стипендия къачур дуьшуьшар республикадин дережадани тIимил гьалтзава, чи районда, заз чиз, им са дуьшуьш я), факультетдин комсомолрин секретарвилин, ВЛКСМ-дин Махачкъала шегьердин комитетдин членвилин, факультетдин профкомдин председателвилин везифаярни кьилиз акъудай а йисар Мамед Велибеговича исятдани, на лугьуди накь алатай вахтар я, еке ашкъидивди рикIел хкизва. Вузда кIелдай йисара адан бажарагъ вири патарихъай ачух жезва: дерин чирвилер къачунихъ авай къанихвал хьиз, ам вичел тапшурмишай гьар са кар гьакъи­сагъвилелди, лугьудайвал, рикI динждай те­гьерда кьилиз акъудиз алахъна. Къилихдин гьа и ерийри адан вилик еке шегьреяр ачухна. Ада неинки студентрин, гьакI профессоррин, муаллимрин арадани еке авто­ритет къазанмишна. Республикадин студентрин илимдин конференцийрал докладар гваз мукьвал-мукьвал экъечIзавай адан кIвалахар 1-дережадин дипломар гуналди къейдна. Университетдин­ илимдин советдин къарардалди М. Велиев вузда хъсандиз кIелзавай студентрин илимдин сообщест­водин председателвиле тайинарнай.

Гьа са вахтунда М. Велиева КПСС-дин Дагъустандин обкомдин марксизмдинни ленинизмдин университетдин философиядин отделенини акьалтIарна. Адакай къенепатан ва къецепатан политикадай штатдик квай  лектор хьана. Хъсан чирвилер, кьатIунар авай жегьил пешекардиз институтда рикIиз хуш кафедрада преподавателвиле кIвалахун, гележегда илимдин кIвалахдал машгъул хьун теклифнай. Ихьтин теклифар республикадин маса вузрайни къвезвай. Амма авай са хцин рикIи диде-буба текдиз тун кьабулнач.

1975-йисуз вуз яру дипломдалди акьал­тIарай М. Велиев хайи райондиз хтана.­  Сифтегьан пуд йисуз Агъа СтIал-Къаз­май­рин юкьван школада муаллим яз кIва­лахна. Гуьгъуьнлай, кIвалахни ийиз, Мамед Велибеговича ДГУ-дин тарихдин факультетни яру дипломдалди акьалтIарна.

Школада кIвалахзавай йисара Мамед Велибеговича, партиядин райкомдин лектор ва пропагандист яз, райондин жемиятдинни сиясатдин уьмуьрдани активвилелди иштиракна. И ерийриз килигна, адаз са шумудра КПСС-дин райкомдин, обкомдин гьуьрметдин грамотаяр, къиметлу пишкешар гана. Хейлин йисара адан шикил КПСС-дин Дагъустандин обкомдин Гьуьр­метдин доскада хьана. Мамед Велибеговичаз столдал эцигдай Ленинан медаль ганай. Са шумуд йисуз ада райондин урус чIаланни литературадин муаллимрин методикадин советдин регьбервилин, КПРФ-дин СтIал Сулейманан райкомдин секретарвилин везифаярни кьилиз акъудна.

Мектеб — кьвед лагьай кIвал

1978-йисалай Мамед Велиеван тIвар Кьасумхуьруьн 2-нумрадин юкьван школадихъ галаз сихдаказ алакъада хьана. И йисуз ам хайи хуьруьз — Алидхуьрел хтана. Адан хиве завучвилин жавабдар везифаяр туна. 1985-2021-йисара ада директорвилин везифаяр гьакъисагъвилелди кьилиз акъудна. Санлай къачурла, ада уьмуьрдин тамам 45 йис муаллимвилин четин, жавабдар, вичин рикI алай пешедиз бахшна. М. Велиева регьбервал гузвай йисара школа районда хъсанбурукай садаз элкъвена — адалай гьуьрметлу, сих, кIвалахдив яратмишунрин тегьерда эгечIзавай коллектив арадал гъиз алакьна. Ада им кьилин девлет, кIвалахда хъсан нетижайрал гъидай кьилин шартIарикай яз гьисабзава.

Советрин Союз чкIана, СНГ арадал атай, уьлкве залан имтигьанрал расалмиш­ хьайи, варцаралди муаллимриз мажиб тагузвай вахтара Мамед Велибеговича са муаллимни школадай хъфидайвал авунач. Коллектив хвена. Мектеб гьам аялар, гьамни вич ва коллектив патал кьвед лагьай кIвализ элкъуьрна. Вичин кьве хвани галаз школадин къавар дегишарна (саки 900 шифер яна), къеняй ва къецелай цлар сувагъна, коллективни галаз школадин сергьят тирвал къизилгуьлер цана, вирида къелемар гъана, емишрин багъ кутуна… Са гафуналди, вири четинвилериз дурум гана, уламрай коллективни галаз лайихлудаказ экъечIна.

— Четинвилер лагьайтIа, зал тIимил гьалт­нач. Зи шеле пара агъурди хьана. Зун директорвиле тайинарайла, школадал алайди са тIвар тир, ам халис тевле хьиз аквазвай. 1945-йисуз эцигнавай дараматдин рак-дакIар, шифер куьгьне хьанвай. Марф къвайила, классриз тIилияр къвезвай, гьаят кьарадин вирериз элкъвезвай, хъуьтIуьз классра мекьи тир. Рагнеда, чан руш, а вахтар ви рикIелайни бажагьат фенва. Школадин «тIалдикай» за райондин кьиле авай ксариз датIана хабар гузвай. Амма вахтар четинбур тир. Сад ава кIанивал, садни — жеривал, —  рикIел хкизва а вахтар Мамед муаллимди ва алава хъийизва: — Зун бахтлу кас я. Зи къаст, рикIин мурад кьилиз акъатна. Директор хьайидалай кьулухъ за кхьей кьван чарар ава: Дагъустандин кьиле хьайи ксариз, РД-дин Гьукуматдиз, Халкьдин Собранидиз, Россиядин Президентдиз, Госдумадиз, кьилдин депутатриз… Гьа сифте йисарилай проектдинни сметадин документар туькIуьрунин къайгъуйрик хьана. Нетижа хъсанди хьайила, четинвилерни рикIелай алатда.

Гьахълу гафар я. Четинвилери руьгьдай вегьедай ксарни ава, руьгь — мягькемардайбурни. Мамед муаллим руьгьдай садрани аватнач, ада вичин «женг» эхирдалди чIугуна. Чи буржи лагьайтIа, ада, муаллимрин коллективди чIугур зегьмет рикIелай ракъур тавуникай ибарат я.

Залан пар, я тахьайтIа…

Дугъриданни, халис регьберди са зерре гъалатIдизни рехъ гана виже къведач. 1987-йисан 18-июль рикIел хквезва. Мумкин тир гатун чими и йикъа школадин тарихда чIуру гел тунни. Алидхуьрел, чи школадиз, Дагъустандин просвещенидин министр Б.С. Гьажиев атанай. Школа авай гьал акурла, ам агалунин къарар саки кьабулнавай. Амма ам къайдадиз гъун патал са варз гана. Гьа и са вацра директорди коллективни галаз чIугур кьван зегьметдихъ нетижа тахьана амукьначир. ИкI, саки 700 аял патал хайи «муг» хвена. М. Велиеван алахъунар хьаначиртIа (зун а вахтунда 4-классдиз акъат­навай), гьеле 1987-йисуз Алидхуьр школадикай магьрум жедай. ЦIийи школадикай гьич фикирни ийиз жедачир, гьикI хьи, вири халкьдин хийирдихъ галайбур, халкьдихъ рикI кузвайбур туш эхир. «Прихватизациядин» девирда школадин «гектарра» вил тунвайбурни авай. ЦIийи школа патал чара авунвай чил къачагъвилелди, фендигар­вилелди гъиляй акъудиз алахъайбурун ­хура текдиз акъвазайди Мамед Велибегович тирди рикIелай ракъурна кIандач. Колхоз чкIайла, 2 гектар чил чара ийиз турдини  М. Велиев тир. ЦIийи школа эцигдалди, саки 30 йисуз, ада и чил хвена. Бес им кьегьалвал тушни! Шаксуз, чил хьаначиртIа, школани жедачир. Къенин юкъуз чахъ тIимил авач дуьшуьшар, пулдин­ такьатар аватIани, амма чка, чил авачирвиляй школа эцигиз жезвачир. Гьар гьикI хьанатIани, Мамед Велибеговичан къастунал кIевивили, руьгьдин мягькемвили четинвилериз дурум гана, школадин чил хуьз алакьна. Къе Мамед Велиеван, райондин регьберрин чалишмишвилерин нетижади — школадин гуьрчег ва вири къулайвилер авай дараматди — хуьруьн юкьвал мягькем чка кьунва. Къуй ана кIелдай аялрин кьадар къвердавай артух хьурай! Абурун арада хуьруьн, халкьдин  тIвар виниз хкаждай халис ватанпересрин кьадарни — гзаф!

РикIел мадни хкиз кIанзава. Мамед Велибегович директор тир йисара 140-далай виниз гадайрини рушари школа медалар къачуналди акьалтIарна. 150-далай виниз жегьилрикай офицерар хкатна. Абуру уьл­кведин жуьреба-жуьре регионра Яракьлу Къуватрин жергейра къуллугъна, Ватандин вилик пак буржи кьилиз акъудна. Бязибурун веледри къенин юкъуз баркаллу и рехъ давамарзава. И йисара школада кIелайбурун арадай дуьньядин са шумуд чемпион акъат­на (стхаяр тир Къурбановар зи макъалайрин игитар садрани кьведра хьанач). Ихьтин кьегьал рухвайрини рушари чи хуьр мадни машгьурзава. Абурал гьахълудаказ дамахзава.

Зи хизан — зи къеле

Хуьруьн тIвар, ад хкажзавайбурун жергеда Мамед ва Минаят Велиеврин веледарни ава. Абуру хизанда кьве хвани кьве руш чIехи авуна, абуруз чешнелу тербия гана. Вирида агалкьунар аваз кIелна, кьилин образование къачуна. Гила абурухъ чпин хизанар хьанва. ИкI, захъ галаз са классда кIелай хва Мурада, кьилин кьве образование къачуна, Моск­вада эцигунардай компаниядин генеральный директор яз зегьмет чIугвазва. ГъвечIи хва Эдик Сургутда ава, ам жавабдар къуллугъдал ала. ЧIехи руш Дианани Сургутда яшамиш жезва. Ада аялрин бахчада чIехи тербиячи яз кIвалахзава. ГъвечIи руш Бикехалума къизилдин медалдалди школа, яру дипломдалди вуз, агалкьунралди аспирантура акьалтIарна. Ам юридический илимрин кандидат я. Ада Москвада СК-да старший силисчи яз кIвалахзава. Суваррихъ галаз алакъалу яз и йикъара адаз РФ-дин СК-дин председатель А.И. Бастрыкинан, гьакIни Москвадин мэр С.С. Собянинан къулар алаз гьуьрметдин грамотаяр гана. Мамед ва Минаят Велиеврин рикIер къе хтулрини шадарзава. Абуру вирида «вад­ралди» кIелзава. Шаксуз, абур чпин чIехи бубадин гелерай фида, абурукайни халкьдихъ рикI кудай Мамед муаллим хьтин кьегьалар жеда.

Квез виридаз ЧIехи Гъалибвилин сувар мубаракрай, гьуьрметлубур!

Рагнеда Рамалданова