Дуьньядин кьвед лагьай ва Ватандин ЧIехи дяведа фашистрин хура акъвазайбурукай ва абур терг авурбурукай сад Кьасумхуьруьн райондин Ивигрин хуьряй тир Фаталиев Гьуьсенбег Фаталиевични я.
Ам 1909-йисуз дидедиз хьана. Мектебда амаз, ада вичин таярихъ галаз колхозчийриз куьмекар гудай, данайрив, лапагрив, маларив фидай, векьер ядай, абур тевлейрал хкидай. 1936-йисуз ВКП (б)-дин Кьасумхуьруьн райкомди ам Махачкъаладиз партийный мектебдиз рекье туна.
Кьуд вацра кIелайдалай гуьгъуьниз мектебда чирвилер къачузвай дуст хьанвай сада Гьуьсенбегаз лугьуда: «Мектебда кIелзвай вири чалай гъвечIибур, 18-20 йисавай жаванар я. Чи 26-27 йисар хьанва. Чна кIелдай вахтар алатнава, ша чун, пул къазанмишиз, са кIвалахдал фин». Фикирар ийиз са шумуд югъ алатна. Эхир Гьуьсенбега разивал гана ва кьве дустни Бакудиз фена. Ина абур буругъра фялевал авунив гатIунна.
1939-йисуз Фаталиеваз Бакудин военкоматди Яру Армиядин жергейра къуллугъиз эвер гана. 3 вацра аскервилин вердишвилер, яракьар ишлемишиз чирай аскерар авай часть финнрихъ галаз женгер кьиле физвай терефдихъ рекье туна. 1941-йисуз фашистри Советрин уьлкведал вегьейла, Гьуьсенбег РагъакIидай патан фронтдиз тухвана. Сифте варцара фашистрин къуватар гзаф тир, абуру чи ватандин чилер къвердавай гзаф кьазвай. Гьуьсенбег авай частуни Днепр вацIун чапла пата сенгерар кьунвай. Днепрдин эрчIи пад фашистрин гъиле авай. Кьушундиз вацIун эрчIи пад кьунин эмир ганвай. Гьар экв ачух жезвай вахтунда са батальон чи аскерар Днепр вацIун эрчIи патаз экъечIиз, ана сенгер кьаз алахъзавай. Амма им лап четин месэла тир. ВацIун эрчIи патаз экъечIун патал анлай са шумуд цIил чIугунвай. ЦIилер целай са зур метрдин кьван виняй янавай. Абур кьаз-кьаз, йигин ва гьяркьуь вацIун а патаз экъечIун аскерриз четин акъваззавай. ТIем акакь тавур бязи аскерар, цIил гъиляй акъатиз, вацIу тухуз, батмиш жезвай. Им рикI къарсатмишдай делил тир. Вуч авуртIани, командиррин тапшуругъ кьилиз акъудун герек тир. Днепр вацIун эрчIи патаз экъечIайбурун гьални тарифдайди тушир. Абуруз фашистри, акъваз тийиз, гуьлле гузвай. Чибуруз виликди фидай, душмандин сенгеррай пад акъуддай мумкинвал жезвачир. СакIани тахьайла, чан аламукьай аскерар душмандин гуьллейрин хура аваз чапла патаз хкведай.
Яру Армиядин аскерар вацIун са шумуд чкадилай элячIиз алахъзавай. Гьуьсенбег квай дестени душманди тупарай язавай Днепр вацIун эрчIи патаз пудра фена. Кьве сеферда абур элкъвена хтуниз мажбур хьана. Пуд лагьай сеферда адалайни галай юлдашрилай душмандин гьужумриз жаваб гуз алакьна. Кьейибур хьанатIани, абуру маса дестейриз чеб авай патаз экъечIдай мумкинвал гана. Ахпа абурун куьмекдиз чи танкар ва тупар атана. Абуру душмандиз чпин яракьрай гуьлле гана. Анжах гьа и вахтунда, душмандин сенгерар барбатI авурла, чи кьушунриз вацIалай элячIдай, фашистар кукIвариз, виликди фидай мумкинвал хьана.
1942-йисан августдиз Гьуьсенбег авай взвод немсери элкъуьрна кьуна. Гзафбур телеф хьана. Гьуьсенбег ва муьжуьд аскер есирда гьатна. Абурукай кьуд кас коммунистар тир. Гьар юкъуз фашистри есиррин дестеяр РагъакIидай патахъ тухузвай. Гьуьсенбег Польшада авай концлагердиз акъатна. Ина агъзурралди гьар жуьре миллетрин аскерар авай. Вишералди есирар тевлейриз ухшар дар чкайра хуьзвай. Есиррив шахтайра цIивин хкуддиз, къванерин карьерра кIвалахиз, окопар эгъуьниз ва маса залан кIвалахар ийиз тазвай. КIвалахдай такьат амачир зайифбур ва начагъбур гьар юкъуз крематорийриз вегьедай.
Гьуьсенбег са шумуд лагерда хьана — Польшадин, Венгриядин, Австриядин, Германиядин… 1945-йисан апрелдиз ам авай концлагерь ингилисрин кьушунри азадна. Масабурухъ галаз ивигарвини Советрин кьушунрив вахкана. Абур Москвадиз рекье туна. Документар са шумуд сеферда ахтармишай талукь органри лезги Москвада туна ва ам вишералди маса аскеррихъ галаз санал меркездин агьалияр бомбайрикай хуьдай чилин кIаник квай дараматар къайдадик кухтунал желбна. Кьве йисуз зегьмет чIугуна Фаталиева Москвада.
Мадни амукьдай жеди, амма галай юлдашри адаз куьмекна. Хуьряй атай кагъазрай малум хьайивал, Гьуьсенбеган чIехи стха Зугьраб рагьметдиз фенвай, гъвечIи стха Сефибег Ленинграддин блокадада телеф хьанвай. Хизанда кIвалахдай касни амачир. Зугьрабан кьуд ва Гьуьсенбеган балаяр хуьн кьуьзуь хьанвай бубадални дидедал ацалтнавай. Юлдашри лагьана: «Вун хуьруьз хъфин тавуртIа, гъвечIибур рекьида, бубани диде кIеве гьатда. Юлдаш Сталиназ ви хизан авай гьалдикай чар кхьихь». Са шумуд югъ фикирар ийиз акъудайла, маса чара авачирди акурла, Гьуьсенбега юлдашрин меслятдал амална.
Кьве варз алатайла, Гьуьсенбегаз участокдин начальникди вичин кабинетдиз эвер гуда. Итимдин рикIик къалабулух акатна. ЧIехидан патав агакьдалди, низ чида касди гьикьван фикирар авунатIа. Начальникдин акунрай, адак хъел квачир. Ада умуми хабарар кьуна ва суал гана: «Вуна юлдаш Сталиназ чар кхьенвайни?» Суалди фронтовик кIеве туна. ЯтIани ада «эхь» лагьана жаваб гана. «Кхьихь арза, кIватI хъия жуван чанта-манта, ахлад хуьруьз жуван кьузуьбурун патав», — лагьана ада.
Гьуьсенбег сифте чIехидан гафарихъ агъуначир, ахпа, гьакъикъат тирди кьатIайла, рикI шадвилив, разивилив ацIанай. 1947-йисан декабрдин эхирра Гьуьсенбег хуьруьз хтана. ЦIусад йис алатайла. Хизандин гьал четинди тир. ЦIуд касдиз недай ризкьи, алукIдай партал кIанзавай. Колхозда кIвалахуналди, абур хуьз жедачир. Гьуьсенбег мад Бакудин нафтIадин мяденра кIвалахиз фена. Мирбашир, Евлах, Бузавны, Баил, Сиазань районрин мяденрай нафт акъудна. Фялевилелай башламишай ивигарвидикай участокдин начальник хьана. ЧIехи хизанни хвена, аялар кIвачел акьалдарна. 1965-йисуз Гьуьсенбег пенсиядиз экъечIна. 1970-йисуз ам рагьметдиз фена.
Нариман Ибрагьимов
