Ватандин ЧIехи дяведа­ Гитлеран Германиядал гъалибвал къазанми­шай­, Европадин уьлквеяр фашизмдин къармахрай акъудай дирибаш аскеррикай чна гьар йисуз макъалаяр гузва. Мусибатдин, зулуматдин дяведикай, ам ислягь халкьарал илитIай тарихдин гьаларикай, делилрикай умуми макъалаярни кхьейди я. Амма гъалибвал къазанмишуник чIехи пай кутур меди­цинадин зегьметчийрикай гьикI хьана сад-кьве материал гьазурна. Гъалибвилин 80 йисан юбилейдиз гьазур жезвайла вири фронтра ва гьакI далу патани уьтквемвилелди чпин везифаяр тамамарай, хирер хьайи аскерар са куьруь вахтунда кIвачел ахкьалдариз, мад фронтдиз хъфидай гьалдиз гъайи лацу халат алай инсанрин гьакъисагъ зегьмет рикIел хкун кутугнава.

Тарихчийри, пешекарри къейд­­завайвал, Россиядин меди­ци­нади садазни ухшар авачир­, кьетIен, гужлу рехъ тухвана. Советрин Союздин Маршал Иван Баграмяна, дяве куьтягь хьайила,­ кхьенай: «Алатай мусибатдин дяведин йисара советрин воен­ный­ медицинади авур кьван кIва­лахдиз анжах игитвал лугьуз жеда. Чун, Ватандин ЧIехи дяведин ветеранар, патал военный медицинадин хиле кIвалахай гьар сад чIехи инсанпересвилин, жуьрэтлувилин ва, чан­дилайни гъил къачуна, вичин жавабдар везифа тамамарай векил яз амукьда».

1941-йисан гатуз акъатай «Прав­да» газетдин кьилин макъа­лада медицинадин вилик акъвазнавай стратегиядин везифа ихьтинди яз къейднавай: «Жергедиз­ хкай советрин гьар са аскер чи гъалибвал, ам советрин медици­надин илимдин гъалибвал я… Ам къати женгера лигим хьанвай тежрибалу ва уьтквем аскер сагъ хъхьана хтанвай частунин гъалибвал я…»

Дяведив гатIунай сифте варцарин гьакъикъат сад тир. Советрин кьушунар, шегьерар, хуьрер таз, кьулухъ чIугуниз мажбур жезвайвал, медицинадин идараярни лап кIеве гьатнавай. ГьикI лагьайтIа, Советрин Союздин здравоохраненидин вири духтуррин 39,9 процент ва больницайрин чарпайрин   35,8 процент рагъакIидай патан областра авай. Фашистри чи уьл­кведал вегьей гьа сифте йикъара­ абур немсерин гъилени гьатна. Женгер кьиле физвай майданра гзаф кьадар медицинадин къуллугъчиярни телеф жезвай. Абурун 80 процентни сержантар ва жергедин медработникар — яни душмандин гьужумриз дурум гузвай чи аскерриз сифтегьан куьмек гузвай медбратар, медсестраяр ва санитарар тир. Дяведин йисара телеф хьайи ва гел галачиз квахьай медикрин кьадар 85 агъзурдалай алатнава. Абурукайни 5 агъзур — духтурар, 9 агъзур — медицинадин юкьван къуллугъчияр, 23 агъзур санитарар — инструкторар ва 48 агъзур санитарар — гьамбалар тир.

Ихьтин четин гьалара гьатай вахтунда медицинадин пешекарар гьазурун Яру Армия патал лап кар алай месэладиз элкъвена. Духтурар, медработникар та­хьайтIа, армиядин жергеярни фад-фад кьери жеда. Советрин ар­мия патал  пешекарар гьазурзавай кар алай вузрикай сад С. Кирован тIварунихъ галай военный медицинадин академия тир. Ина чирвилер къачур военный духтурар, военный медицинадин рекьяй курсара фад-фад кIелай пешекарар Яру Армиядин медицинадин къуллугъдин регьбервал гузвай ва хирер хьайибур сагъарзавай къурулушдин бине тир. Академияда дяведин йисара 1829 духтур гьазурна, фронтдиз рекье тунай. Чпин пешекарвилин кьин ва везифа баркаллувилелди кьилиз акъудуналди, духтурри халис игитвилер къалурна. Академияда кIвалахай ва кIелай 532  касди Ватан патал женгера чанар къурбандна.

Гъалибвилик аквадай хьтин пай И. Сеченован тIварунихъ га­лай­ Москвадин медицинадин 1-институтдини кутуна. Ана гьазурай­­ 2632 духтурди гьам фронтда, гьам далу пата советрин аскерар фад сагъар хъувун патал зегьмет чIугуна.

Дяведин вири йисара центра­дин ва регионрин арада сигъ ала­къа хуьнал, хирер жезвай аскерар армиядин госпиталра ва здравоохраненидин наркоматдик акатза­вай эвакогоспиталра галай-га­лай­вал сагъар хъувунал кьилин пеше­­карар, тежрибалу тешкилатчи­яр ва авторитет авай алимар машгъул­ жезвай. Здравоохраненидин нарком ва Государстводин оборо­на­дин Комитетдин векил Георгий Митерова фронт ва далу пад медици­надин къуллугърин рекьяй та­мам­вилелди таъминарун патал зурба кIвалах авуна. Гьадахъ галаз сад хьиз, арадал атанвай лап четин шартIара Советринни Германия­дин фронтдин яргъивилихъ­ фенвай вири мензилда во­енно-меди­цинадин къуллугъдин та­­кьа­тар, инсанрин къуватар кардик­ кутунин кIвалахда Яру Армиядин­ военно-санитариядин кьилин уп­рав­­лени­дин начальник Ефим Смирнова жуьрэтлувал ва къаст къалурна.

Советрин кьушунар медицинадин герек вири шейэралди таъминарунин кIвалах тешкилуниз фронтра, армийра, эвакуациядин пунктара кьилин ва тежрибалу пешекаррин институт арадал гъуни куьмек гана.

Тарихчийри къейдзавайвал, дя­­ведин вахтунда военный медик­рин кIвалахдихъ агалкьунар хьун, хирер хьайибур ва начагъбур тайин­ чкайриз (санчастариз, гос­питалриз) агакьариз, сагъар хъувунихъ галаз алакъалу къурулуш туькIуьрунилай аслу хьана. И жуьреда аскерар сагъар хъу­вун дяведин гьа сифте йикъа­рилай тешкилна, арадал къвезвай стратегиядин гьалариз килигна, къайдадик дегишвилерни кухтазвай. И системадин метлеб адакай ибарат тир хьи, женгинин майдандал хер хьанвайдаз сифтегьан куьмек гузвай, ахпа санчастуна ва фронтрин, далу патан госпиталра кIвачел ахкьалтдалди сагъарзавай.

Фронтрин госпиталрай хирер хьанвайбур санитарный поездра аваз далу патан госпиталриз агакьарзавай. Женгер кьиле физвай чкайрай поездра аваз далу патаз хирер хьайи вад миллиондилай гзаф аскерар тухванай. Медицинадин къуллугъчийрин вилик важиблу кьуд везифа эцигнавай: хирер хьанвайбурун 75 процентдилай виниз аскерар жергедиз хкун; эвакуация ийидайла, аскерар кьиникьин дуьшуьшар жезмай кьван тIимиларун; хирер хьанвайбур набутар тежедайвал сагъар хъувун; кьушунра эпидемиядин гьалар арадал атуниз рехъ тагун.

Женгинин вахтунда хер хьанвай аскердин уьмуьр патал сифте женг гьа чкадал тухузвай. Медици­надин къуллугъчийриз сир яз амачир, аскерар гзафни-гзаф иви хкатуникди ва шокдикди рекьизвай. Гьавиляй тагькимарнавай: хи­рер хьанвай аскерриз женгинин майдандал аламаз пешекарвилелди­ куьмек гун. Санитаррилай эгечIна­, вири медперсонал гьа и истемишун кьилиз акъудиз алахъзавай.

Абурувай ийизвай мад са истемишун авай: хер хьанвай аскер вичин яракьни гваз саламат чкадиз акъудун. Инсан къутармишунихъ галаз сад хьиз, яракьдин аявални ийизвай, Яру Армиядин такьатар хуьзвай. Идан гьакъиндай 1941-йисан 23-августдиз акъуднавай, И. Сталинан къул алай «Военный санитарар ва гьамбалар  (носильщики-санитары) женгинин­ хъсан кIвалахдай гьукумат­дин шабагьралди къейд авунин­ къайдадин гьакъиндай» приказ авай. Адан бинедаллаз, женгер кьиле физвай чкайрай яракьни гваз хер хьанвай 15 аскер ахкъудайла, «Женгера лайихлувилерай» ва «Жуьрэтлувиляй» медалар, 25 кас ахкъудайла — Яру Гъед, 40 кас — Яру Пайдах ва 80 аскер саламат авурла, Ленинан орден гузвай.

Дяведин вири йисара медицинадин идарайриз хирер ва начагъ хьайи 22 млн. аскер тухвана. Нетижада хирер хьайибурун — 72, 3 процент, начагъбурун 90,6 процент сагъар хъувуна. Абур душман кукI­варунин къаст аваз, мад чпин час­тариз хъфена. Тамам рекъемралди лагьайтIа, — 17 миллион кас.

Яру Армиядин сагъламвилин­ къаравулда акъвазнавай медик­рин 46 процент дишегьлияр тир. Духтурри — 41 процент, военный хирургри — 43 процент, медсестрайри — 100 процент, санитарный инструкторри ва санитаркайри 40 процент тешкилзавай. И кьуру рекъемрини советрин дишегьлийри Гъалибвилик кутунвай пай гьикьван екеди ва метлеблуди ятIа къалурзава.

Санитарный инструктор Валерия Гонаровскаяди са шумуд гранатни гваз вич фашистрин танкунин кIаник вегьена, чан къурбанд авуналди, санчастуна авай залан хирер алай къад аскер къутармишна. Телеф хьайидалай кьулухъ и викIегь дишегьлидиз Со­вет­рин  Со­юздин Игит лагьай тIвар гана. Медицинадин къуллугъчияр тир дишегьлийри дяве­да ихьтин игитвилер гзаф къалурна. Акъваз тийиз­ «къвазвай» гуьллейрин кIаник абуру хирер хьанвай аскерар женг кьиле физвай чкадай саламат чкадиз ялиз, кIулаз ягъиз акъудзавай, сифтегьан куьмек гузвай, медсанбатриз ва далу патан госпиталриз рекье твазвай. Ватандин ЧIехи дяведин йисара армияда ва флотда 200 агъзур кас духтурар, 500 агъзур фельдшер, медсестраяр, сани­тар­ный инструкто­рар ва санитарар авай. Абурун куьмек герекзавай хирер алайбур, начагъбур акьван авай хьи, духтурри ва медсестрайри суткайрал­ди, ксун тийиз, кIвалахзавай. Чпин везифаяр тамамардайла, гьабурукайни агъзурралди телеф хьана.

1942-йисуз кьилел, хурудал, руфунал, кIвачерал залан хирер хьайибуруз куьмек гудай хирург­рин махсус тешкилат арадал гъана. Бомбайрик, тупарин, артиллериядин гуьллейрик акатайбурун келлейриз, кьилин кIарабриз тади гузвай. Женгера телеф хьайи вири аскеррикай келледиз, мефтIедиз тади гайибурун кьадар 30,9 процентдив агакьна. 1944-1945-йисара келле операция ийидай хирургар гзаф хьана ва абуру хейлин аскерар ва офицерар кьиникьикай къутармишна.

Руфунихъ, кIвачерихъ гуьллеяр галукьнавайбур сагъарун четин кар яз гьисабзавайди тир. И рекьяй советрин военный хирургрихъ хъсан агалкьунар жезвай. Хирер хьанвайбур гъиле-гъил аваз госпиталриз агакьаруни ва хирургрин устадвили, тежрибади кьиникьрин кьадар хейлин тIимиларнай.

1941-йисан июлдилай оборонадин наркоматди 1600 эвакогос­питаль, 296 медсанбат, чуьлда инай-аниз тухудай 380 госпиталь, медицинадинни санитарный 94 ро­та ва маса идараяр кардик кутунай.  Санлай къачурла, абурун кьадар 4 агъзурдав агакьзавай. Госпиталрин гьар йикъан-йифен нетижа ихьтинди тир: хирер хьанвайбурун 57 процент жергедиз хкана, 4 процент отпускдиз, 36 процент сагъламвилиз килигна, кIвалериз рахкурна.

Хсуси везифаяр жуьрэтлувилелди, чандилайни гъил къачуна, тамамарай медицинадин 47 работникдиз Советрин Союздин Игит лагьай тIвар, 18 духтурдиз Баркалладин пуд орден гана. 285 касдин зегьмет Ленинан ордендалди, 3,5 агъзур медик — Яру Пайдах, 15 агъзур кас — Ватандин дяведин  I дережадин, 86,5 агъзур кас — Яру Пайдах ва 10 агъзур касни Баркалладин орденралди къейдна.

Дагъустандин лацу халат алайбуру Гъалибвилик чпин зегьметдин пайни кутуна. 1941-йисан июлдин вацра Дербентда республикадин 1628-нумрадин сад лагьай ва августдиз Махачкъалада 3187-нумрадин 2-госпиталь ачухна. Санлай къачурла, Дагъларин уьлкведа 60 эвакогоспиталь ва Махачкъалада, Дербентда, Буйнакскда, Хасавюртда, Избербашда, са бязи районра рапар ядай, иви къачудай санпунк­тар ачухна. И кIвалах профессорар тир М. Нахибашева, Д. Розена, доцент Р. Цюпака чпин гуьзчивилик кутунвай. Женгер Моздокдин патарив кьиле фидайла, хирер хьайи аскерар гьа чкадилай Дагъустандин госпиталриз хкизвай. Дяведин йисара чи госпиталриз 150 агъзур аскер хкана. Абурукай 70 процент аскерар сагъар хъувуна, чпин час­тариз рекье хтуна.

Дагъустандин мединститутди а йисара 890 духтур гьазурна. Саки са пай фронтдиз фена. Абурукай женгера 40 духтур телеф хьана. Дагъви дишегьлийрин (рушарин) гьерекат чешне къачудайди тир. Абуру военкоматриз, парторганриз «чун фронтдиз рекье тур, чна санитаркаяр яз кIвалахда. Ватан кIеве авайла, чун архайиндиз кIвале ацукьдач. Чапхунчияр кукIвардай къаст ава рикIе» гафар авай чарар кхьизвай. 1942-йисан 12-апрелдиз Дагъустанда 980 дишегьлидикай ибарат полк тешкилна, фронтдиз ракъурна. Дагъви рушари вири фронтра медсестраяр, санитаркаяр, связистар яз викIегьвилелди къуллугъна.

Советрин аскерар къутармишунин кардик военный духтурар тир Абусаид Исаева, Валентина Оверинади, Ярмет Сафаралиева ва гзаф масабуруни чпин пай кутуна.

Нариман Ибрагьимов