Чун а кардихъ инанмиш я хьи, инсан компьютер туш, гьавиляй адак са гьихьтин ятIани программаярни кутаз жедач. Амма за кьатIузвайвал, кар масакIа акъвазнава. Компьютер вуч я? Ам инсандин акьулди жуьреба-жуьре программаяр, системаяр кардик кутуна туькIуьрнавай затI я. Гьабурун куьмекдалди ада кIвалахни ийизва. Инсандин уьмуьр, кар, чIал чирунилай башламиш жезва. Алемдай кьил акъудунин карда чIал фагьум-къанажагъдин бине я. ГьикI лагьайтIа, гьар са затIунихъ вичин тайин гаф ава. Эгер касдиз а гаф чизвачтIа, ван хьаначтIа, адалай а затI фикирдизни гъиз, адаз къимет гузни алакьдач.
Мисал яз, петрикор гаф къачун. Ада марф къвайидалай гуьгъуьниз акъатдай чилин нидин мана къалурзава. И гаф ван тахьайда ва я адан мана чин тийизвайда марфадилай гуьгъуьниз арадал къвезвай гьалдизни фикир гудач.
Инсандин уьмуьрда арадал къвезвай гьар са гьал са квехъ галаз ятIани алакъада ава. Къачун чна кIанивал — пара гуьзел гьисс. Адав гьар са кас эгечIзавай, ам кьабулзавай тегьерни жуьреба-жуьре я. КIанивилиз гузвай къиметни гзафни-гзаф аял чIавуз бейнида тунвай чирвилерилай аслу жезва. Индиядин кинойриз килигай кIанибуру, фильмда авайбуру хьиз, кьуьлерда, манияр лугьуда. Голливуддин кинояр акурбурун фикирар, гьерекатар лап масадбур, акьалтIай гьашервилинбур жеда.
Инсандиз кIанивилин гуьзелвиликай, вафалувиликай, чими, жанлу, михьи гьиссерикай гьикьван гзаф ихтилатайтIа, ада кIанивал лап хъсан гьисс хьиз кьабулда. Акси жуьредин ихтилатар авуртIа, нетижа масад жеда.
КичIевал. Им чаз тIебии инстинкт хьиз ава. Амма ам аял чIавалай инсандин бейнидик кутазва. ЧIехибуру аялар бязи гьаларихъай, гьайванрихъай, жазайрихъай кичIевал аваз чIехи ийизва. И гьисс чIехи хьайилани кумукьзава. Аялзамаз рикIе кичI тун тавурдаз ахпани кичIе жедач. Яни ихьтин гьиссер инсандин «программадик кутазва».
Жемиятдини инсан вичин къайдада программадик кутазва. Ихьтин вахтунда инсанди вичин къваларив кIватI жезвайбуруз дикъет гун лазим я. Яни виликди, агалкьунрихъ еримишзавай касди вич кьулухъ ялдайбур юлдашвиле, дуствиле кьуна кIандач, вичиз куьмек гудайбур хкягъун герек я.
Адетдин мисал. Наркоманрин жергеда гьатай спортсмендикайни са арадилай наркоман жеда. Гьа са вахтунда спортсменрин юкьваз аватай наркоман дуьз рекьел хтун мумкин я. Ида вуч лугьузва? Инсанри чпи чпиз тайин тир программаяр туькIуьрзава ва абур уьмуьрда ишлемишзава.
Школадини тербиядин, низамдин жигьетдай вичин программа тайинарзава. Жавандиз чешнелу крарин сагьиб жез куьмекзава.
Телевидениди сиясатдин, яшайишдин, медениятдин, диндин рекьяй вичин программайралди инсандиз уьмуьрдив эгечIзавай тегьер хкягъиз куьмекзава.
Инсандин уьмуьрдин гьи тереф, гьи хел къачуртIани, ам са гьихьтин ятIани программадихъ галаз алакъалу жезва. Адан таъсирдик кваз ам яшамиш жезва. Ада агалкьунар къазанмишзава. Я тахьайтIа, кас дагьардиз аватзава.
Дявейриз, кьиникьриз талукь программани ава. «Чун кьетIен, виридалайни лайихлу халкь я» лугьуз, масадбур виле авачиз, дявейралди абур къирмишиз алахъун нагьакьан программадик акатзава. Мисални виридаз малум тир ва арийдин идея вине кьур Гитлер я.
Хизандиз талукь программани ава. Эгер хизан сагъламди, дуствилинди ятIа, адан программани дуьзди я. Къалмакъалдик квай хизандин программа зиянлу гьерекатралди, гьиссералди девлетлу я. И ериярни инсандик гъвечIи чIавалай акатзава. Адан бейни гьихьтин программадик кутуртIа, гьадаз ам муьтIуьгъни жезва. Уьмуьрни гьакI тухузва.
Диндихъ инанмишвили инсан татугай программайривай къерех ийизва. Динди инсандиз хъсанвиляй ва писвиляй кьил акъудиз куьмекзава.
ТIебии тушир (искусственный) интеллект майдандиз акъуднавай вахтунда инсанди вичин инсанвал хуьдай программайриз къуллугъ авун важиблу я. Куьне гьикI лугьуда, гьуьрметлу кIелзавайбур?
Мурад Мирзаханов
