Гьар са чIал вич яратмишай халкьдихъ галаз сих алакъада ава. Саки вири халкьарин тIварар, гьакI лезги халкьдинни, чIалан тIварцIиз элкъвенва. Лезги чIал лагьайла, шак алачиз, ихтилат лезги халкьдикай, ада виш йисарин тарихда арадал гъана, имтигьанрай акъатнавай алатдикай физва.

Лезги чIала инсанар алакъаламишунин, абурун кьатIунар, зигьин дуьзгуьнламишунин­ ва чирвал хкажунин везифаяр кьиле тухвана, несилрал лезги халкьдин акьулбалугъви­лин фикирар, гьиссер, яшайишдин тежриба­ агакьарна. Урусрин машгьур алим К.Д. Ушин­скийди лагьайвал, «хайи чIал алатай, гилан ва къвезмай несилар сад тир зурба кIва­тIал­диз элкъуьрзавай, чан алай, виридалайни цIийи ва мягькем алакъа я». Дугъриданни, гьахълу гафар я. Хайи чIал халкьдин мез, чирвилин, медениятдин дережа хкажзавай тербиядин кьилин алат тирдал шак алач.

Дегь заманайрилай эгечIна, вири халкьари, абурухъ галаз лезгийрини хайи чIал, ядигар хьиз, хвена, девлетлу авуна, къешенгарна. Нетижада хайи чIалани халкьдиз тайин тир зурба къуллугь авуна. ЧIала халкь са мецел гъана, инсанрик инсаниятдин делилрив кьадай намусар, къилихар, амалар, хесетар кутуна, герек атайла, вири халкь санал тупламишна, душманрин хура къудратлувилелди акъвазарна.

Хайи чIалан мумкинвилер дуст-душ­ман­ри кIевелай аннамишна. Душманри чи адетар, мурадар, чи чIал гьисаба такьаз хьана. Абур дагъвийрал чпин чIалар, адетар, чпин дин, къайдаяр илитIиз, дагъви халкьарин араяр къуриз, меденият пислемишиз алахъна. Дустари лагьайтIа, дагъвийрин хайи чIа­­лариз ва медениятдиз кутугай къимет­ гана, Дагъустандин халкьар сих алакъада­ тва­дай­ алат — тайин чIал лазим тирди кьа­тIа­на. Дагъ­вийрилай, гьа жергедай яз лез­гийрилай­ни, дуст-душман сабурлувилелди чала ийиз алакьна. Нетижада дагъвийриз куьмек яз чIехи дуствилиз вафалу халкьдин чIал — урус чIал атана. Урус чIала къе Дагъус­тандин халкьар ала­къаламишзава, жегьил несилриз дуьньядин культурадикай, тарихдикай, адетрикай, маса гьукуматрин, миллетрин ацукьун-къарагъуникай, инсанвилин дережадикай хабар гузва.

Лезги районрин милли школайра аялрин чирвални тербия урус ва лезги чIаларалди вилик тухузва. Лезги чIалалди къе Даггосуниверситетда, Дагпедуниверситетда, Дербентдин педколледжда жегьилрин чирвилер хкажзава. Лезги чIалалди республикадин, районрин газетар, «Самур», «Дагъви дишегьли», «Кард» журналар, художественный, илимдинни методикадин са кьадар ктабар чапдай акъатзава.

Хайи чIал жегьил несилдиз чарасуз тирди алай вахтунда чи гьукуматдин къанунрани кIевелай къейднава. 2-3 йис вилик Госдумади «Хайи чIалар чирунин закон» кьабулнава. Законди школадин образование дидед чIалалдини тухун лизим тирди къейднава. Ана лагьанва: «Аялриз ва абурун диде-бубайриз чпин дидед чIалал хушуналди хкядай ва школадин предметар чирдай ихтиярар ава». Вири и месэлайри гьар са несилдиз лезги чIалакай жезмай кьван менфят хкуддай рекьер ачух тирди къалурзава, школайриз, хизанриз, вири жемятдиз тербиядин шегьре рехъ ачухзава.

Лугьун лазим я хьи, алай вахтунда са кьадар хизанра, школайра хайи чIалан мумкинвилерикай бес кьадар менфят къачузвач. Аямдин тербиядин истемишунар фикирда кьуна килигайла, хайи чIалахъ галаз сих алакъада авай са кьадар месэлаяр зайифдиз гьялзавайди аквазва. Гзаф йисарин ахтармишунри къалурзава хьи, лезги хизанра ва школайра хайи чIалаз дуьз къимет гун тийизвай гзаф дуьшуьшар гьалтзава.

Бязи муаллимар хайи чIалав жавабдарвилелди эгечIзавач, абуру лезги чIалаз хас тир стилистикадин, орфоэпиядин, методикадин къайдаяр хуьзвач, тарсар чIалан девлетдикай дериндай менфят къачуналди тухузвач, чIалан хцивилел, девлетлувилел, халкьдин мецин яратмишунрал аялрин фикир зайифдиз желбзава, аялар чIалалди (мецелди) тербияламишдай, абуруз чирвал гудай халкьдин чешнелу къайдайрал амалзавач.

Хуьрерин школайра дидед чIалан ва литературадин кружокар тайин дережада аваз, яни итижлудаказ тешкилзавач, хайи чIа­лалди цлан газетар, лозунгар, плакатар акъудуниз, вечерар, конференцияр тухуниз тIимил фикир гузва.

Чпин чирвилин дережа тамам тахьун, къайгъусузвал себеб яз, дидед чIалан ва литературадин бязи муаллимри лезги литературадин чIалан къайдайрал амалзавач. Нетижада аялрин сиве программадин истемишунрив такьазвай нугъатдин чIал гьатзава.

Бязи школайра жавабдарсуз регьберри хайи чIалан ва литературадин тарсар гун муаллимрин пешекарвал ва чирвал фикирда такьуна тапшурмишзава. Дидед чIалан тарсар тухузвай муаллимрин жавабдарвал хкажзавач, абуруз вахт-вахтунда лазим куьмекар гузвач.

Хайи чIалан къадир чир хьун хизандилайни аслу жезва. Лугьун лазим я хьи, инани са бязи вахтара гьич кутуг тавур хьтин татугайвилер гьалтзава. Са кьадар хизанри аял тербияламишунин, адаз чирвал гунин месэлаяр, чпин хивяй акъудна, михьиз школадин хиве твазва, бубайрин адет тирвал, кIвале аялриз хайи чIалакай (мецелди рахун, кутугай гафар лугьун), халкьдин хъсан адетрикай, къайдайрикай суьгьбетар ийизвач, халкьдин махар, кьисаяр, къаравилияр ахъайзавач, мискIалрикай, мисалрикай менфят къачузвач.

Иллаки шегьерра яшамиш жезвай гзаф хизанра хайи чIал гьисаба кьазвач. Нетижада чпин дидед чIал тийижир аялар, жегьилар къвердавай гзаф дуьшуьш жезва. Диде-бубадин хушуналди хайи чIалакай магьрум хьанвай инсанар хайи литература, газет, журнал кIелуникай, дидед чIалал кхьинар авуникай, радиодин ва телепередачайриз яб гуникай, са гафуналди, хайи медениятдин девлетдихъ галаз сих алакъада хьуникай къерех ва магьрум жезва. Дугъри я, аялриз абур вири кьатIудай маса рекьерни ачух я. ГьакI ятIани, ата-бубайрилай чал агакьнавай важиблу алат — хайи чIал рикIелай алуддай лазимвал авачирди аннамишзавач. Эгер са ни ятIани ихьтин лазимвал гьисс ийизватIа, ам дериндай ягъалмиш я, бубайри лагьайвал, ам гъилевайди ахъайна, цававайдахъ калтугзава.

Хайи чIалахъ авай тербиядинни чирвилер гунин мумкинвилер диде-бубайри, муаллимри ва вири жемятди дериндай гьисс авун ва ишлемишун патал ихьтин месэлайриз кIевелай фикир гана кIанда.

Алай вахтунда лезги чIалан жегьил му­ал­лимрини, диде-бубайрини, школайра, кол­­леджра, вузра кIелзавайбуруни дерин­дай­ жуван хайи чIал чирун ва ам ядигар хьиз хуьн патал икьван чIавалди чапдай акъатнавай словаррикай (Мегьамед Гьажиеван «Урус чIаланни лезги чIалан словарь», Букар Талибован ва Мегьамед Гьажиеван «Лезги чIаланни урус чIалан словарь», Агьмедуллагь Гуьлмегьамедован «Лезги чIалан фразеологиядин словарь», «Лезги чIалан синонимрин словарь», Ражидин Гьайдарован «Лезги орфографиядин словарь», Ражидин Гьайдарованни Шайдабег Мирзоеван «Лезги омонимрин словарь», Майрудин Бабаханован «Лезги чIалан словарь»,  Къурбан Акимован «Лезги чIалан гафарган», «Лезгистандин топонимрин словарь», «Лезги литературадин терминрин кIватIал»  ва мсб.) менфят къачун лазим я. Лезги чIалан девлет, деринвал ва михьивал патал датIана зегьмет чIугур и алимрин гьар са ктаб алай ва къвезмай несилар патал ядигарар я. Чухсагъул Дагъустандин халкьдин шаир Майрудин Бабахановаз, ада неинки и вири словарар электронный къайдада дуьзмишна, лазим атайбуру ишлемишун патал вичин «Лезги ким» тIвар алай сайтда эцигнава, йисаралди зегьмет чIугуна, «Лезги чIаланни урус чIалан словарь» чапдай акъуд­нава. Ибур вири чIалан хазинайрихъ авай халкьдин муьгьтежвал таъминардай ядигарар я.

Алай аямди и месэлайриз фикир гун тIа­лабзава, вучиз лагьайтIа, яшайишдин, хайи чIалан уькIуь-цуру чидай, девлетдикай­ хабар авай агъсакъалар яваш-яваш уьмуьрдай акъатзава. Къе чи хуьрера чIалан арифдарар тек-бир гьалтзама, абурулайни чIалан деринар виридаз чириз алакьзавач.

«Дагъустанди халкьарин (лезгийрин) адетар ва меденият» ктаб кхьидайла, чна тухвай ахтармишунри къалурзава хьи, тербиядинни чирвилин дережа ачухарзавай саки 40 процент лезги гафар халкьди ишлемишзамач, 65 процентдив агакьна аялриз ва жегьилриз са кьадар гафарин мана эсиллагь чизвач. Нетижа гьихьтинди ятIа, виридаз аквазва. Гьавиляй, энгел тавуна, диде-бубайри ва тербиячийри чIалаз дикъетдивди фикир гун лазим къвезва.

Чахъ гилани хайи чIалал тербияламиш­дай, халкьдин къайдайрикай, адетрикай кхьен­вай методикадин пособияр лазим кьа­дар­ хьанвач. Лезги чIалал акъатзавай газет­ра­ни журналра хайи чIалан мумкинвиле­рикай кхьенвай макъалаяр кьериз-цIаруз жез­ва­.

Вири и месэлайриз лазим къайдада фикир гуни, чи фикирдалди, хайи чIалан лайихлувал хкажда, гилан ва акьалтзавай несилдик инсанпересвилин гьиссер кутадай рекьер гегьеншарда, жегьилрикай халис ва­тан­переcap ийида. Малум тирвал, диде Ватан, хайи халкь, чил, хуьр-кIвал кIан хьун хайи чIал кIан хьунилай аслу я. Машгьур алим, академик Д.С. Лихачева лагьайвал, «Хайи чIа­лахъ галаз сих алакъа авачир инсандивай­ неинки жуван, гьакI амай халкьарин медениятарни дериндай чириз алакьун мумкин туш».

Хайи чIалан везифаяр артухарун урус чIалакай тIимил менфят къачун лагьай гаф туш. Урусатдин  вири миллетриз, дагьустанвийриз, гьа жергедай яз лезгийризни, урус чIалакай чирвилин, тербиядин ва меденият­дин мягькем даях хьанва. Амма урус чIал чирун — им хайи чIал гадарун, рикIелай алудун лагьай гаф туш. Урус чIалани лезги чIала са везифа кьиле тухузва, чи жегьил несилрин ахлакьдин ва чирвилин дережа хкажзава. Хайи чIалан гьакъиндай Дагъустандин халкьдин шаир Расул Гьамзатова гзаф кутугай гафар лагьанай: «Зи хайи авар чIал. Вун зи девлет, дарвиляй акъуддай хазина, гьар са тIалдиз куьмекдай дарман я. Эгер пака зи чIал квахьзава лагьайтIа, зун къе чан гуз гьазур я».

Дидед чIалан мумкинвилер — гафарин гуьзелвал, рахунин, рафтарвилин, мягьтелвал къалурунин, эвер гунин, эмир, тебрик авунин ва маса къайдаяр арифдар агъса­къал­ри дегь заманайрилай инихъ дериндай гьиссна. Абуру чIалан мублагьвилиз, хцивилиз, кутугай чкадал лугьудай гафунин гуьзелвилиз, фикирдин ачухвилиз еке къимет гана. Гзаф вахтара бажарагълу ихтилатчийрин сивяй акъатай гьар са гаф, хци гапурдиз ухшамиш хьана, халкьдин сиверай сивериз чкIана, дурумлу жеда. Ихьтин дурумлу ибарайри, мисалри хайи чIалан важиблувал хкажна, адан метлеб ачухдиз ашкара авуна­. И месэладиз дериндай фикир гайила, чаз хайи чIала, ата-бубайрин весияр яз дурум хьанвай са кьадар метлеблу меслятар авайди, абур халкьдин мисалриз­ элкъвен­вайди аквазва. Месела:

гаф фагьумна лу­гьу­никай: сифте фагьум ая, ахпа рахух, лугьудай гаф жакьвана лагь;

гафуниз вичин чка хьуникай: гаф атай чкадал лагь, гьар гафунихъ вичин чка ава;

рахунин дережа хуьникай: гзаф раха­дай­­ди фад ягъалмиш жеда, гаф гафу­най къведа;  акьуллу  гаф  къизилдилайни  багьа я;

ихтилатдин гьахълувиликай, михьивиликай, ачухвиликай: рикIин гафар рикIив агакьда, тапаррин эхир жеда;

гафунин иесивал авуникай: итимдиз са гаф бес я, гайи гаф хвена кIанда;

гаф мукъаятдиз ишлемишуникай: гъи­­лин­ хер фад алатда, мецин хер — геж, кIвач цIуьдгъуьнайди къарагъда, мез цIуьд­гъуь­най­ди — ваъ, лашуни як тIарда, гафуни — кIа­раб­, ширин меци гъуьлягъ тIеквендай акъуд­­да ва икI мад.

Важиблуди ам я хьи, чIалан куьмекдалди чIехибуру шумудни са несилар тербияламишна. ЧIалан куьмекдалди лезгийри же­­гьилрин зигьиндиз таъсирдай гьар жуьре­ къайдаяр, тегьерар, тербиядин къанунар арадал гъана. Халкьдин ахлакьдин, марифатдин дережа хкажунин мураддалди чи къайгъудар ата-бубайри инсандиз дериндай таъсирдай чIалан кIватIалар, лайлаяр, махар, мисалар, мискIалар, манияр, къаравилияр, туьнбуьгьар, весияр арадал гьана. Литературадиз ибур жанраяр яз аквазватIа, тербиячийриз сифтени-сифте абур тербиядин важиблу алатар тирди чир хьун лазим я. Абурун куьмекдалди рахазвайдаз таъсирдай, туьнбуьгьдай, адан руьгь хкаждай, зигьин, акьул артухардай, хиве буржи твадай ва маса мумкинвилер гузва.

Халкьдин акьулди и къайдаяр, уьмуьрдин истемишунар фикирда кьуна, вири несилривай асантдиз нетижа хкудиз жедайвал  «рандадай» яна, мадни эсерлубур авуна.

Зегьметчи халкьди хайи чIалан дидар жегьил несилар тербияламишунин дидардай кьуна. И жигьетдай агъсакъалри, лазим­ хьайила, тикрардай суьгьбет-насигьа­т къалуриз жеда. Гъурбатда сад-вад йис хьана­, вичин пек-лек цIийи, руфун къулай, жибин дулу тир са жегьил, дуьшуьш хьайи фур­гъун­да аваз хтана, хуьруьн кимел агакьзавай. Жегьилди гьа вахтарин дамах тир лацу­ хунун костюмар, пек-партал алукIнавай. Кимел агакьайла, ада, вичихъ хьанвай зурба «дережа» къалурда лагьана, агъсакъал­ривай са гьи чIалал ятIани хабар кьада: «Зи бубадин кIвал гьим тир?». Aгъсакъалри ам саймишни ийидач. Суал тикрар авурла­, са кьуьзуьда, хъел атана, жаваб гуда: «Э, я хва, ви мез «хци» хьана, вилер буьркьуь­ яз тахьуй. Эгер валай и кьве йисуз вун хайи кIвални ви хайи чIал рикIелай алудиз алакь­наватIа, атIангье вун хайи харапIаяр, кIунтIал алама. Алат чалай».

Халкьдин арифдар векилри са чIавузни дидед чIалал леке вегьиниз рехъ ганач. Бубайри лагьайвал, къе чIал рикIелай алатда, пака — диде,  кIвал, муькуь юкъуз — ватан. Ихьтин чIуру ниятар садрани инсандин фикирдиз татун патал халкьди чпихъ зурба къуват авай чIалан алатар яратмишна, абуруз са жуьре везифаяр тайинарна. Гьа икI, шумудни са асиррин имтигьанри къалурайвал, ахлакьдин тербия — мисалралди, акьулдин тербия — мискIалралди,  гуьзелвилин гьиссер — ширин манийралдини, кутугай кьуьлералди гуз хьана. Ибур вири, гьар патахъай ахтармишна, чи йикъарин тербиячийрин тежрибада эцигна, датIана фикир гана кIанзавай месэлаяр я.

Хайи чIалан гуьзелвал иллаки межлисрал, суваррик, хуьруьк фейила, кимерал къа­луриз хьана. Инсандин сагълугъдай лугьуз­вай хци, тIарам гафари, ихтилатрихъ галаз кьадайвал гъизвай кутугай мисалри, мис­кIал­ри чIалан гьайбатлувал къалурна, халкьдик, ватандиз вафалувилин, баркаллувилин, намуслувилин гьиссер кутаз хьана. Нетижада лезги чIалан устадрин тариф ийизвай «гафунивай тухуз тежер», «гафар хци», «гафарин устад», «чIалан устад» хьтин дурумлу ибараяр арадал атана. Ибуру вирида чIалахъ тамарзувилин гьиссер мадни мягькемарна.

Шайдабег Мирзоев,

РФ-дин халкьдин образованидин ­отличник, ДГПУ-дин профессор