(Эвел — газетдин 32-нумрада)
И макъаладин сад лагьай чи сайтдай и ссылкадай кIелиз жеда.
Уьмуьрдин гьар са вакъиадиз тадиз къимет гуз алахъун — им литература патал душманвал я. Гьар вахтуни, гьелбетда, вичин темаяр вилик кутада, алай вахтуни тIебиатдин, ам авай гьалди чак кутазвай къалабулухдин тема хьиз. ГьакI ятIани, литературадин эсер са югъ, йис патал арадал гъизвай затI туш. Ам даим вахт патал, руьгь патал, яргъал несилар патал кхьизвай затI я, гьавиляй тади акатун ерли герек къвезвач. Уьмуьрдин гуьзел шикил яратмишун патал секинвал, къулай шартIар герек я. Вахтуниз хас тир таъсирлу эсерар кхьин патал тади квачиз физвай вакъиайриз, абур алатайла, ери-бине тайин хьайила, къимет гун хас я. АкI хьайила, гьарнихъай чизни-течиз гьарайзавай арада, астIар винел акъуднавайла, чаз чин аквадач.
Алай вахтунда виридакай политикар хьанва, гьахъсузвилеринни тум-кьил авач. Ихьтин арадани гьардаз хкядай рекьер амукьда. Сад, кьве гъилни къакъажна, женгиниз экъечIда — им са рехъ.
Амма къуватар бес тежерла, тIем акакь тийирла, вучрай? — им алай вахтуниз лап хас суал я.
Философ Диоген челегда ацукьайвал, исятда хейлин камаллу инсанар, къерех хьана, фикирлу я. Им уьмуьрдивай кьил баштанна лагьай чIал туш. Вирида гьарайдайла, камалэгьлиди вичин сес, зил кьаз, квадардач.
Амма вахтар дегиш хьанва, ахлакьарни дегиш жезва. За винидихъ лагьайвал, рикIер чIехи инсанарни кьит я.
Лугьуда хьи, алатай девирра шаирди хъсан са шей яратмишайла, пачагьри адаз вичив барабар къизилар гудай, еке гьуьрметар къалурдай. И кар чаз Низами Генжевидин уьмуьрдин малуматрайни таниш я. II Екатерина тIвар алай урус пачагь хьайи дишегьлидикай чIуру гафар-чIалар гзаф кхьенва. Амма гьа вахтунда ам гзаф къадирлу, руьгьдин, марифатдин месэлайриз къимет ва къуват гудай инсан хьана. Дуьньядин литературадин ва философиядин гъавурда авай савадлу дишегьлиди, вич Урусатдин пачагь яз, Франциядин философ Дени Дидродиз лап еке пенсия тайинарна. Философиядин ктабар вара-зара тахьурай лагьана, пачагь дишегьлиди абур лап виниз къиметрай маса къачуна, гьа Францияда хуьз хьана. Ихьтин мисалар, еке Рум вилаятрай башламишна, виш кьадар хьанва. Ахьтин къадирлу ксар гилани авачиз туш. Заз са кьадарбур маса миллетрикай чида, гьайиф хьи, чакай — ваъ.
Яргъал тефин, и чи вилик квай, лезги чIалал акъатзавай 2-3 журналдикай рахан. Бес къе миллетар, чIалар, адетар гадарайла, ктаб, журнал, газет кIел хъувун тавурла, чун пака куьн иесияр жеда? Им фейи несилрин виликни, къвезмай несилрин виликни хаинвал тахьана, вуч жезва? Халкь, миллет патал са журнал, ктаб арадал гъун четин я, ам кваз такьун, квадарун — регьят.
Йис-сандавай, дуланажагъ виниз жердавай, подписка тIимил жезва. Гъиле-тупIа кепек-шийи авай варлу инсанар артух жезва, амма хайи халкьдин руьгьдин месэлайриз майил авун абурун рикIелни къвезвач. Гафар — гзаф, крар — тIимил. Амма са руфун дулу авуналди туькIуьзвай кар авач. Миллетдин руьгьдин чIехивал къалурдай чешнеяр масабур я. Гуржийрин, чаз “Шарвили” хьиз сейли тир Ш.Руставелидин “Пеленгдин хам алай пагьливан” тIвар алай эпос гъуьлуьз гудай рушан кьилин жигьиз тир лугьуда. Дегьзамандин Египетдин фиргъаванри “ктаб руьгьдин дарман я” лугьудай.
ГьакI эгечIайвиляй ахьтин миллетри гележегда амукьдай, виридаз чешне жедай хьтин культурани туна.
ЧIалахъ, ктабдихъ кьетIен тарих ава. Сифте ктаб-къванцин къаябрал, рагарал атIанвай нехишар, ишараяр, кхьинар хьана. Ахпа — пергамент (хам), ахпа — накьвадин къаябар, таран чкалар, ахпани — чар. Лугьуз тежер хьтин зегьметар чIугваз, фейи несилри чаз чIал арадал гъана, ктаб туна. Куьз лагьайтIа адан важиблувал инсандиз хъсан чидай.
Бес алатай Алупан девирда М.Дагъхуьруьнвиди кхьей “Алупан гьукуматдин тарих” (VII асир), шарвал Жаваншира ачухай Алупан гьукуматдин илимрин академия (VII асир), дегьзамандин лезги ктаб “Алупан чIехи кIвал” (IX асир) гьа жергедай тушни? А ктабда несилрилай несилрал фин патал 41 веси тунва. Артух ваъ, тек пуд веси, и чи физвай суьгьбетдиз мукьвабур, рикIел хкин:
18-зул. “Чирвилер гьар инсандин акьулдилай аслу я. Акьул авай кас чирвилер артухариз алахъда. Чирвилер такIан касдин акьул кьурада, куьз лагьайтIа, чирвилер гъуцарин патай гузвай савкьват я…”
23-зул. “Дуьньяда хьайи кьван камалэгьлийрин кьадар гъуцариз чида… Абурун зегьметар къвезмай несилар патал хьана. Гъуцарин эмирдалди гьардаз а чирвилер къачудай мумкинвал ава”.
20-зул. “Гъуцари гьардаз чирвилерихъ ялдай гьисс ганва. Гзаф чирвилер авай инсан хуьруьз-кIвализ ала жеда. Вичин чирвилер амайбуруз пайзавай инсан гъуцариз вафалу бенде я”.
Агъзур девирар алатзава, амма и келимайрин маналувал тIимил жезвач, куьз лагьайтIа, абур инсандин гележегдикай фикирна кхьенвай цIарар я.
Халкьдикай миллет хьун патал кьилин шартI чIал я, халкь са чIалал рахун я. Гьа кар чиз, яд уьлквейрин чапхунчийри, адет яз, чIалак хкуьрдай, шегьеррин, магьлейрин, чкайрин тIварар дегишдай, чIал къадагъа ийидай. ЧIал, гаф чаз агъзур йисаралди, агъзур несилри зегьмет чIугуна тунвай багьа имарат я. Чалай кьулухъни несилар къведа, гьабур патални чIал хуьн чи буржи я. ЧIала чи тухумдин, миллетдин уьмуьр, тежриба, руьгь кIватI хьанва. Халкьдин виш, агъзур йисарин манийри чаз ийизвай таъсирни гьанай къвезва. Гафунив къадирсуз, жавабдарсуз эгечIайла, гаф къведай чкадал ишлемиш тавурла, адан мана-метлеб усал жезва. Уьмуьр планламишна тухузвай ахтармишунар туш. Гьич рикIелни алачир къайгъуяр кIвачерик аватда.
Яратмишунин рехъни гьакI я. Гуьзлемиш тавур крар, вакъиаяр гьар камуна жезва. Абурай кьил акъудна, нетижа хкудна, гаф лугьун патал кар алайди бажарагъ, гьар са писателдин вичин къенепатай гузвай кьетIен жуьредин экв я.
Лезги тарихдикай, лезги чIалакай, лезги къагьриманрикай маниярни гимнияр, поэмаярни романар лезги писателри гзаф кхьенва ва кхьизва.
Гагь-гагь абур кIелдайла, заз гьикI жеда хьи, чна а тема хирде ийизва, шитзава, чна къвезни-текъвез гьа жуван халкь, чил, чIал, тарих, къилих цавариз акъудзава, гуя чав къведай миллет и чилерал хьанач. Амма, гьа са вахтунда инсаниятди арадал гъайи сифте алфавитрикай сад чиди тирди рикIел хтайла, цIаярайни вацIарай акъатна, чал агакьнавай чи тарих рикIел хтайла, агъзурралди чкIай, квахьай миллетар хьайи чилел чпин чил хуьз алакьай, гум хьана квахь тавур багъри халкьдиз вил вегьейла, жув лезги я лагьана, рикIиз такабурвилин гьисс къвезва ва акваз-акваз рикIе халкьдиз кутугай мани дигмиш жезва. Ам мацIахайвал туш, ам алпанвийрин ивидин звал я.
КьатI ама
Ханбиче Хаметова, Дагъустандин халкьдин шаир
