(Эвел — 3-нумрада)

Пулдилай закат

Инсандихъ авай пул я къизилдиз, я та­хьайтIа, гимишдиз элкъуьрна кIанда. Къизилдин нисабдин кьадар, чна вини­дихъ къейд авурвал, къизилдин 85 грамм­диз барабар я. Михьи къизилдин 1 грамм­дин къимет алай вахтунда, месе­ла, 9000 манат ятIа, чна нисабдин кьадар (85 гр) къизилдин 1 граммдин къиметдиз (9000 м) зарбзава: 85х9000=765000 м. Яни, низ­ 765000 агъзур манатдилай артух пул ава­тIа (кIвале, банкда…) ва гьа кьадар тIимил тежез са йис алатнаватIа, адалай 1/40 пай (ва я 2,5%) закат га­на кIанзава (мисал яз, 765000 агъзур манатдин 1/40 пай (ва я 2,5%) — им 19125 манат жезва). Маса гафаралди лагьайтIа, авай пул­дин кьадардин 40-ай 1 пай (ва я гьа кьадардин 2,5%) закат гана кIанзава. Мисал яз, 1 милли­он манатдилай — 25 агъзур манат…

Эгер инсандихъ къизил нисабдилай (85 граммдилай) ва пулни 765 агъ­зур­далай тIи­мил аваз хьайитIа, а чIавуз ам патал закат гун важиблу туш — я къизилдилай, я пулунилай. (Алава къейд: алимри лугьузвайвал, закат гузвай касди ам кесибар патал гьикI хийирлу ятIа, гьа къайдада гана кIанда. Мисал яз, инсандин пулдин кьадар къизилдин нисабдиз элкъуьрайла, адахъ закат гун патал тайин кьадар гьеле хьанвач (яни адахъ къизилдин 85 граммдин къиметдин пул авач), амма гимишдин 595 граммдин къиметдив кьадай пул кIватI хьанва. Ихьтин дуьшуьшда вичин пулдилай закат гьа гимишдин нисабдив кьадай жуьреда гана кIанда.

Регьят гафаралди лагьайтIа, къизилдин нисабдив гекъигна, пулунилай закат гудайвал хьайитIа, инсандихъ, мисал яз, тахминан 765 агъзур манат хьана кIанзава, гимишдин нисабдив гекъигайла, адахъ, мисал яз, 600 агъзур манат хьана кIанзава. Ихьтин дуьшуьшда инсанди «захъ къизилдин 85 граммдив кьадай пул авач» лагьана, закат тагун дуьз къвезвач, ада гьа вичихъ авай гимишдин нисаб тир 600 агъзур манатдилай закат гана кIанда. Къейд авун лазим я, чна инал ва винидихъ гъанвайбур, инлай кьулухъни гъизвайбур пулунин нисабдин тахминан рекъемар я, амма закат гузвай касди а рекъемар дуьздаказ акъудна кIанда, закат гудай вахтунда къизилдин ва я гимишдин граммдин къиметрин гьакъикъи рекъемар чир авуналди.

ГьакIни лугьун лазим я, къизилдихъ ва я гимишдихъ гьар са чкада вичин къимет хьунни мумкин я, закат гузвай кас вич авай чкадин къиметриз килигна кIанда. Идалай­ни алава яз, къизилдин къимет «туь­кIуьр­навай затIарин» (изделия) къиметдилай ваъ, адан михьи «ломдин» къиметдай кьуна кIанзава. Абурун къиметар чпел ихтибар ийиз жедай ювелирривайни чириз жеда).

Дишегьлийри алукIзавай (къизилдин ва я гимишдин) безекрин (зинетрин) залан­вал нисабдив (къизилдин 85 гр ва я гимишдин 595 гр) агакьайтIа ва абур аваз йис алатайтIа, а чIавуз абурулай закат гана кIанзава. (Безекар кьве жуьре ава: гьар юкъуз алукIзавайбур ва йиса сад­ра-кьведра алукIзавайбур. Гьар юкъуз алукI­завайбурулай закат къвезвач).

Мал-къарадилай закат

Мал-къарадилай закат гуниз кьве гьал ава.

1. Эгер гьайванар тамам йисан къене­ ва я йисан чIехи паюна чIура (чуьлда)­хуьзватIа, мал-къарадилай (девейри­лай, калерилай, хи­перилай)закат гун важиблу я. Эгер абурун­ кьадар нисабдив агакьзаватIа ва абур аваз са йис вахт алатнаватIа, закат гун ферз я.
2. Эгер гьайванар (девеяр, калер, хипер)иесиди, гъилелди бустандай кIватIиз ва я маса къачуна алаф гуз, алвер патал хуьзватIа, и дуьшуьшда ада, са йис алатай­ла, а гьайванрин къимет акъудун лазим я. Эгер къимет нисабдив агакьнаваз хьайитIа, гьайванрин иесиди а къиметдин 40-ай са пай (ва я 2,5%)закат гана кIанда. Эгер ада гьайванар, гъилел­ди тIуьн гуз, алвер патал­ ваъ, хсуси хизан патал хуьз­ватIа, а дуьшуьшда абурулай закат гунин лазим­вал авач.

Хиперин (ва цIегьерин) виридалайни тIимил нисаб (кьадар) 40 хеб я. (Эгер 40-далай тIимил аваз хьайитIа, закат авач). Калерин виридалайни тIимил нисаб (кьадар) — 30, девейрин 5 я.

Хиперилай гузвай закатдин кьадар

40-далай 120-далди хипер аватIа, 1 хеб за­кат гуда, 121-далай 200-дал кьван аватIа — 2 хеб, 201-далай 399-дал кьван аватIа — 3 хеб. Эгер 399-далай артух аваз хьайитIа, гьар са 100 хипелай 1 хеб закат гана кIанда. Месела, 399 хипелай 3 хеб закат гана кIан­датIа, 400-далай 499-дал кьван — 4, 500-далай 599-дал кьван 5 ва икI мад закат гун лазим я.

Калерилай гузвай закатдин кьадар

30-далай 39-далди калер аватIа, 1 дана (са йис хьан­вай, эркек ва диши —  тафа­ват авач), 40-далай 59-далди калер ава­тIа, 1 дуьгве (кьве йис хьанвай), 60-далай 69-далди калер аватIа, 2 дана (са йис хьанвай) закат гана кIанда.

Эгер 69-далай артух калер аваз хьайи­тIа, гьар са 30 калелай 1 дана (са йис хьанвай), гьар са 40 калелай 1 дуьгве (кьве йис хьанвай) закат къвезва. Нетижада 50 калелай 1 дуьгве закат гана кIанзава, 70 калелай — 1 дана ва 1 дуьгве, 100 калелай — 2 данани 1 дуьгве, 120 калелай — 4 дана ва я 3 дуьгве (яни я 4 дана гана кIанда ва я тахьайтIа — 3 дуьгве, кьве жуьредикай сад хкядай ихтияр ава) ва икI мад.

Девейрилай закат

5-далай 9-далди девеяр аватIа, 1 хеб закат гана кIанда, 10-да­лай 14-далди — 2 хеб, 15-далай 19-далди — 3 хеб, 20-далай 24-далди — 4 хеб, 25-далай 35-далди — деведин 1 диши дана (са йис хьанвай), 36-далай 45-дал­ди — деве­дин 1 дуьгве (кьве йис хьанвай) ва икI мад.

Чиляй экъечIзавай (акъатзавай) затIарилай закат

Чиляй экъечIзавай шейэр — техилар, емишар, мяденар — хазинаяр я.

Килейралди алцумдай ва суьрсет яз хуьз жедай техилдин вири жуьрейрилай, емишрилай закат гун ферз я. Месела, хумравар (финикар) ва кишмишар. И дуьшуьшда нисабдив агакьунин шартI ава, адан кьадарни 5 авсукъ, яни 300 саъ (1 саъ -2,4 кг) я. Яни 720 кг ва адалай пара къуьл аваз хьайитIа, закат гун чарасуз я.

Техилрилай ва емишрилай закат

1/10 пай — зегьмет (ва харж галачиз)­ дигизвай (яд гузвай, месела, марфадин цел­ди)­­ техилрин жигьетдай: (720 кг-дин  цIудай са пай 72 кг жезва. Ам закат яз гана кIанда).

1/20 пай — зегьмет (ва харж) галаз дигизвай чилелай кIватIай техилрин жигьетдай (месела, алатралди къуйрай акъудзавай целди).

Техилрилай ва емишрилай закат гун ­важиблу жезвай вахт абур дигмиш хьайи вахт я.

(КьатI ама)

Ямин  Мегьамедов, диндин алим