Рецензия
И мукьвара Махачкъалада чапдай акъатай алим ва писатель Гьаким Къурбанан «Лезги халкьдин чан алай тарих» (урус чIалал) ктабда жуьреба-жуьре хилерай вини дережайрив агакьнавай лезги халкьдин баркаллу рухвайрикайни рушарикай малуматар ганва. Абурун арада милли макьаматдин векилрикайни куьруь делилар авачиз туш. Жув милли медениятдин рекье зегьмет чIугвазвай кас хьуниз килигна, ктабдин 207-212-чинра ганвай абур за дикъетдивди кIелна. Са шумуд гъалатI ахъайнавай дуьшуьшарни авачиз туш.
Гаф кватай чкадал лугьун хьи, и цIарарин автордиз Къурбан Халикьович фадлай чизвай кас я. Яшарин арада саки зур асирдин тафават аватIани, чи дуствилин алакъаярни авачиз туш. Амма къадим Грециядин философ ва алим Аристотела лагьайвал, «Платон зи дуст я, амма гьахъвал вине я». Арада гьикьван дуствилинни стхавилин алакъаяр хьайитIани, гьакъикъат датIана адалай вине жеда.
Кьилди къачуртIа, ктабдин 209-чина авторди кхьизва: «XX-асирдин сифте кьилера Коммунистрин партиядин милли сиясатдин ва Советрин гьукуматдин алахъунар себеб яз, лезгийрин пешекар макьамат ва художественный харусенят арадиз атана. Халкьдин арадай жуван пешекар композиторар: Готфрид Гьасанов, Зейнал Гьажиев, Сейфуллагь Керимов, Эльза Ибрагьимова ва Мегьамед Гьуьсейнов; манидарар — Омар Аюбов, Фетуллагь Рагьимханов, Асеф Мегьман, Гьасанагъа Мурсалов, Керимхан Бабаев, Падишагь Киберов, Суьлгьуьят Гьажиева, Насир Шагьмурадов, Седакъет Керимова ва масабур акъатна». И гафар кхьидай чIавуз авторди чешме яз Мегьамед Гьуьсейнован 2005-йисуз Махачкъалада чапдай акъатай «XX-асирдин Дагъустандин макьаматдин сеняткарар» кIватIал къалурнава. Эгер чна Мегьамед Азизхановичан кIватIалдиз вил вегьейтIа, адан 186-чина винидихъ тIварар кьунвай ксар гьакIан манидарар хьиз ваъ, композиторар-маничияр хьиз къалурнава. Заз чидайвал, эгер гьакIан маничидинни композитор-маничидин арада тафават авачиртIа, вичин тIвар милли макьаматдин тарихда къизилдин гьарфаралди кхьенвай бажарагълу композиторди абур композиторар-маничияр хьиз къалурдачир. Эгер чун маничивилин пешедикай кьилди рахайтIа, абурун тIварар чал, харусенятда хьиз, эдебиятдани гьалтзава: урусрин шаир Михаил Танич, шаир, манидар ва композитор Владимир Высоцкий, лезги эдебиятдин классик Алирза Саидов ва икI мад. Чна абуруз гьакIан маничияр ваъ, шаирар-маничияр лугьузва эхир. Макьаматдани, заз чидайвал, винидихъ тIварар кьунвай композиторриз гьакIан маничияр лугьудалди, Мегьамед Гьуьсейнова вичин кIватIалда къалурнавайвал, композиторар-маничияр лагьайтIа, дуьз жеда.
Ктабдин 211-чина Къурбан Халикьовича кхьизва: «Къенин юкъуз яб гузвайбур Тарлан Мамедов, Нурия Исабегова, Гуьлнара Эмиргьамзаева хьтин пешекар манидарри чпин гуьзел сесиналди гьейранарзава». Адалай гуьгъуьниз алимди манидар Гуьлнара Эмиргьамзаевадин уьмуьрдикай куьруь малуматар ганва. Ана къейднавайвал, Гуьлнара Эмиргьамзаевадин ери-бине Кьурагь райондин Гелхенрин хуьряй я. Алай вахтунда вич США-да яшамиш жезвай манидарди 2010-йисуз дуьньядин халкьарин арада кьиле фейи «Америкадин къизилдин сес» конкурсда гъалибвал къачуна. 2010-йисан октябрдин вацра Эмиргьамзаевадикай «Америкадин виридалайни хъсан манидар» тIварцIин ва бажарагълу Карнеги Холлдин сегьнедал мани тамамардай ихтияр гузвай гран-придин сагьибни хьана. За кIелзавайбурун фикирдиз манидар Эмиргьамзаевадин уьмуьрдикай куьруь делилар гъунихъ себеб авачиз туш, гьикI лагьайтIа, винидихъ къалурнавай манидаррин тIварар, жува хкянавай рехъ себеб яз, заз вири лап хъсандиз чизвайбур, я тахьайтIа ван хьайибур я. Амма Гуьлнара Эмиргьамзаевадикай за алимдин ктабдай сад лагьай сеферда кIелна. И кардиз килигна, за адакай, интернетдин сергьятра къекъвена, делилар жагъурун кьетIна. Гьикьван къекъвенатIани, интернетда зал гьич санани Гуьлнара Эмиргьамзаевадин тIвар гьалтнач. Анрай заз акурди вичин ери-бине Кьурагь райондин Гелхенрин хуьряй тир ва алай вахтунда США-да яшамиш жезвай Юлия Погосова-Эмиргьамзаевадин тIвар я. Гьуьрметлу алимди вичин ктабда Гуьлнара Эмиргьамзаевадикай ганвай делиларни интернетдин винидихъ тIварар кьунвай сайтра Юлия Погосова-Эмиргьамзаевадикай ганвай делилар гьа сад хьтинбур хьанва. Ихьтин кIвалах акур зун тек са фикирдал къвезва: манидардин тIвар кхьидай чIавуз я гьуьрметлу алимди, я интернетдин сергьятра делилар эцигнавай ксари гъалатI ахъайнава. Тамамдаказ гьакъикъат чин тийиз, завай абурукай сад гьахъарна, муькуьди батIулариз жедач.
Гьайиф хьи, ктабда рехъ ганвай гъалатIар тек са винидихъ къалурнавайбурал куьтягь жезвач. Адан 211-чинай чна мадни кIелзава: «Лезги чили захавилелди чаз Рагьимат Гьажиева, Дурия Рагьимова, Абидат Назаралиева, Ислихан Агъаева, Абдуллагь Гьабибов, Суьлгьуьят Гьажиева, Тарлан Мамедов, Роза Максумова, Фаризат Зейналова ва масабур хьтин халкьдин манидарар савкьат яз гана». Алимди бажарагълу манидар Рагьимат Гьажиевадикай, анжах тIвар кьунилай гъейри, мад са затIни лагьанвач. Гьелбетда, гьар са касдикай гузвай малуматрин кьадар гьикьванди жедатIа, ктаб туькIуьрзавайдан вичин ихтияр я, амма Эмиргьамзаева Гуьлнарадикай ганвай малуматрин патав Рагьимат АбдулмутIалибовнадин шикил эцигун, заз чидайвал, дуьз кар туш, вучиз лагьайтIа, Рагьимат Гьажиева, шикилрай акуна, чин тийизвай гьич са инсанни авач. Мумкин я авторди ихьтин кIвалах гъалатI хьана авунни. Гьар гьикI ятIани, ктабда гьатнавай манидардин шикил вичин чкадал алачирди чаз якъиндиз аквазва ва и карди гележегда ктаб кIелай кас рази тийидайдал шак алач.
Ктабда лезги композиторрин тIварарин сиягь ганвай 209-чинал хквен. Анай чаз аквазвайвал, гьуьрметлу алимди чпикай гьар садакай милли макьаматдин мягькем дестекар хьайи 14 композитордин тIварар кьунва, амма а сиягьда, вучиз ятIани, чпи къенин юкъуз Гьасанагъа Мурсалов, Падишагь Киберов, Омар Аюбов хьтин устадрин кар давамарзавай Маина Абдулмуталибовадин, Сергей Аллагькъулиеван, Мавлудин Хаирован, Къагьриман Ибрагьимован, Мурад Саидован, Рашид Бекерован тIварар авач. Алимди вичин ктабда винидихъ ганвай композиторрин тIварар кьун тавун, заз чиз, гьахъсузвал жезва, вучиз лагьайтIа, абурукай гьар сада вичин эсерралди чи милли макьамат генани девлетлу ийизва. Мисал яз къачуртIа, тек са Мавлудин Гьамзабегович Хаиров — 50-дав агакьна, Маина Абдулмуталибова — 130-далай виниз, Мурад Саидов — 150-дав агакьна манийрин авторар я.
Гьелбетда, Къурбан муаллимдин ктабдин милли макьаматдиз бахшнавай паюна халкь патал менфятлу терефарни ава. Абурукай садни азербайжанри чпинбур яз гьисабзавай, амма чеб лезги халкьдин бажарагълу рухваяр тир Уьзеир ва Ниязи Гьажибеговрикай малуматар гун я. Имини хтул Гьажибеговри Азербайжан республикадин макьамат лап вини кукIушриз хкажайдал шак алач. Виридаз лезги халкьдин векил тир Уьзеир Гьажибегов ва чеченви Муслим Магомаев (бажарагълу манидар Муслим Магомаеван чIехи буба) Азербайжандин пешекар макьаматдин бине эцигайбур тирди хъсандиз чизва. Уьзеир Гьажибегов лезги халкьдин векил тирвилин гьакъиндай шагьидвалзавай делилар мадни ава. Кьилди къачуртIа, чавай «Лезги газетдин» 2018-йисан 14-июндиз акъатай 24-нумрада чапнавай Агьмед Агьмедагъаеван «Уьзеир Гьажибегов вуж тир?» макъала къалуриз жеда. Ана авторди кхьизва: «Азербайжанда машгьур маса лезгийрикай сад тIвар-ван авай композитор Уьзеир Гьажибегов я. Лугьунриз ва архивра амай бязи документризни килигна, а кар тестикьариз жеда хьи, Уьзеиран чIехи бубаяр 1860-йисара Мацарин хуьряй Азербайжандин Шуша уезддиз куьч хьайибур я». Идалайни алава яз, интернетдин сергьятра Уьзеир Абдулгьуьсейновича дувулар Дагъустандай ва вич лезги халкьдин векил тирди вичин мецелай субутарзавай 1946-йисан архивдин видеозапись ама. Вичин ктабда Гьажибеговрикай делилар туналди, абур лезги халкьдин векилар тирди мад сеферда къалурайдай заз Къурбан Халикьовичаз сагърай лугьуз кIанзава.
Макъаладин эхирдай заз гьуьрметлу Къурбан Халикьовичаз цIийи ктаб чапдай акъатун мубарак авунихъ галаз сад хьиз, винидихъ къалурнавай делилриз кьетIен фикир хгана, адавай абур туькIуьр хъувун тIалабиз кIанзава. Гьелбетда, им зун алимдиз ктабар кхьинин карда тарс гуз алахънава лагьай чIал туш. Заз инал лугьуз кIанзавайди маса гаф я: эгер а гъалатIар авайвал туртIа, абур гележегда ктабрай ктабриз чукIуникди чи милли медениятдин тарих тапан жигъиррихъ элкъведа.
Эдуард Ашурагъаев
