Алатай йисуз Орел шегьерда кьиле фейи экономикадин месэлайриз талукь форумдал РАН-дин алим Роберт Нигматуллина уьлкведин кьилевайбуру яшайишдинни экономикадин хилера тухузвай кIвалахдилай вичин наразивал къалурна, адаз «кьвед» къимет гана. Алимдин фикирдалди, алай аямдин Россияда яшайишдинни экономикадин жигьетдай авай гьал четинди я. Кьуру гафар тахьун патал ада и кар тестикьарзавай делиларни гъана.

Р. Нигматуллинан гафаралди, милли проектар гъи­ляй-виляй вегьенва, юкьван мектеб михьиз чукIурна­ва. «Мукь­вал девирда уьлкведа пешекар токарар, инже­не­рар, кон­ст­рукторар амукьдач, экономикадин хилез желбзавай инвестицийрин кьадар артух жезвач, вири къурулушра ришветбазвал гегьенш хьанва. Россиядин эконо­мика вилик финин еришри эхиримжи йисара анжах 1 про­цент тешкилзава. Гекъига — Польшада — 4 процент», — къейдна алимди.

Вири уьлкведа ва гьакIни Россиядин гьукумдин кьилевайбурун патайни еке гьуьрмет авай ватанперес, алим Р.Нигматуллина а чIавуз вичин рахунра гьялна кIанзавай маса месэлаярни къарагъарна. Амма вучиз за жуван ма­къа­ла адан фикиррилай гатIунна? Дагъустандин агьалий­риз чи республикада авай ва чак датIана къалабулух кутазвай месэлаяр тек са Дагъларин уьлкведа авайбур хьиз тежедайвал. Абур уьлкведин умумибур я, вири регионра­ ава. И карда Сергей Меликован тахсир авач. Камаллу да­гъустанвийри тестикьарзавайвал, аксиба гзаф миллетри­­кай ибарат Дагъустандин ва санлай вири Россиядин тарих­да икьван агъур гьалар авайла, республикадин кьиле вири миллетрив сад хьиз эгечIзавай кас — Сергей Алимо­вич Меликов — хьун чи бахтуни гъана лагьай чIал я. Гьайиф хьи, чи йикъара лацудаз — чIулавди, чIулавдаз лацуди лугьун дебдиз элкъвенва. Кьве чин алайбур тайинариз четин хьанва.

…Республикада гьукумдин вини кIарар михьнавай, чIехи къуллугърал алайбурукай бязибур дустагъра тунвай вахт тир. Гьа и арада Сергей Меликов Дагъустандин­ Кьилин везифаяр вахтуналди тамамарзавайди яз тайи­нарна. Ада Владимир Васильев эвезна. Парабурун ри­кIел аламайвал, В.Васильев республикадиз уьлкведин Президентдин къарардалди, профессор Рамазан Абдула­типов Дагъустандин Кьилин къуллугъдилай алудайла, атанай. Къейдна кIанда, регьбервилин эвел кьиляй Р. Абдулатипован девир гьихьтинди тиртIа ва ада дагъустанвийрин арада вичикай гьихьтин фикир тунатIа чаз виридаз якъин­ я. Экспертри къейдзавайвал, ам республикадин кьиле авайла, гьукумдин къурулушдин кIвалах генани «азарлу» хьана, авайбур терг ийиз, цIийи ведомствояр арадал гъиз гатIунна, ришветбазвилиз рекьер мадни гьяркьуь хьана.

Гьакъикъатда лагьайтIа, Дагъустанда сиясатдин рекьяй гьалар къайдадик кухтаз В. Васильеваз лап четин хьа­на. Федеральный центрадай рекье тунвай къанун-къай­­­да­ хуьдай органрин векилрин куьмекдалди ам «уьзуьр­­рин­ чешмеяр» терг ийиз алахънавай. Ихьтин шар­тIа­­ра гьа­рамдин рекьералди пул къачуз вердиш хьанвай­бурун гьере­кат­рин еришни дегиш хьана. «Дагъустан па­тан­­­буру кьунва» келима абурун лозунгдиз элкъвена. И арада пайда хьайи коронавирусдин тIугъвалди, кризисди, санкцийри гьалар мадни хци авуна. Четин макъамда рес­публикадин регьбервиле Сергей Меликов тайинарун кутугай кар хьана.

2021-йис чи республика патал лап четинди хьанатIа­ни, Дагъустан, Россиядин маса регионрив гекъигайла, коронавирусдин тIугъвалдин лепедикай тIимил телефвилер аваз хкечIна. 2022-йисан февралдин вацра дяведин махсус серенжем гатIунна. Гъалиб хьун патал гьикьван къуватар герек къвезватIа, чаз виридаз аквазва. Вири и йисара Сергей Меликова акьалтIай четин гьалара кIвалахзава. Адаз акси яз информациядин дяве тухузва. Дагъустанда 90-йисарин хьтин гъулгъула твадай къаст авайбуру гьакъикъатдихъ галаз кьан тийидай делилар раижзава, республикадин гьукумдин кьилевайбур кьацIуриз, абурун кIвалахдал леке гъиз алахънава. Амма халкь Сергей Меликован патал ала, федеральный цент­ради адаз куьмекзава.

…Са тIимил кьванни кьатIун авай, къанажагъ чкадал алай гьар са дагъустанвидиз кьуд йисан къене Сергей Меликова авунвай кIвалахар аквазва. Мисал яз, мус Дагъустан Кеферпатан Кавказдин регионрин арада яшайишдинни экономикадин, я тахьайтIа, агропромышленность вилик финал гьалтайла, сад лагьай чкадал хьана? ЦIийиз эцигзавай ва цIийикIа туькIуьр хъийизвай мектебрин кьадар фикир кьуртIа, чи республика Россияда кIвенкIвечи яз кьуд йис хьанва. Мад гьи регионда «Эксонор» хьтин промышленностдин карханаяр эцигнава? Полимердин турбаяр акъудзавай ихьтин кьвед лагьай завод Кеферпатан Кавказда мад авач. СтIал Сулейманан районда СКФО-да емишар хуьдай виридалайни чIехи гьамбархана эцигзава. Шак алачиз, и кархана себеб яз, санлай вири республикада багъманчивилин хелни вилик фида. Азербайжандихъ галаз авай часпардив агакьдалди Дагъустанда федеральный дережадин метлебдин шегьре рехъ цIийикIа туькIуьр хъийизва, гьяркьуь ийизва. Хасавюрт, Махачкъала, Дербент шегьерриз гьахь тавуна, элячIна фидай цIийи рекьер туькIуьрзава. И проектрин умуми харжарин кьадарди 75 млрд. манат тешкилзава. Азербайжандихъ галаз авай часпардал ракьун рекьин «Самур-2» станция кардик кутазва. И сиягь мадни давамариз жеда.

Зун мукьвара республикада зирзибилдин месэлани гьялна акьалтIардайдан чIалахъ я. Са тIимил сабур авуна кIанда. Сергей Меликован алахъунар себеб яз, зирзибил гьялдай пуд завод эцигун госпрограммадик кутунва. Генеральный пудратчи-кархана Астраханда авай «Строй-сити» компания я. Эцигунрин «иеси» — Дагъус­тандин региондин экологиядин оператор. Ам Россиядин экологиядин оператордиз табий жезвай идара я.

РФ-дин Федерациядин Советдин Председатель Валентина Матвиенкоди зирзибил гьялуниз талукь къанундик кухтазвай дегишвилер эхирдал кьван кьилиз акъудиз тахьайвиляй наразивилин келимаяр, Дагъустандин гьукумдин кьилевайбурун ваъ, винидихъ тIвар кьур оператордин тIварцIихъ лагьанай. Владимир Путинан «Гьинава заводар?», «Гьинава пулар?» суалар Меликоваз ваъ, Мантуровазни Чемезоваз талукь я.

Месэладай тамамдиз кьил акъуд тавуна, бязи чи «активистри» вири тахсирар республикадин кьилевайбурук кутазва. Истиканда тIурфан тунва: «Зирзибилда батмиш жезва, яд авач, экв авач, рекьер авач. Вири пис я». Гьа­къи­къатда авай гьалариз фикир гайитIа, амай регионрив гекъигайла, Дагъустанда зирзибилдин месэла са акьван хцидаказ акъвазнавач. Мукьвара Дербент районда зирзибил гьялдай заводни, Къумторкъала районда полигонни кардик акатда.

Къенин юкъуз гьатта са акьван савадлу тушир дагъус­танвийризни Дагъустанда кьилиз акъудзавай чIехи проектрикай хабар ава. Эцигзава, эцигзава, эцигзава! Вилик­дай масакIа лугьузвай: «Вири чукIурзава — мектебар, духтурханаяр, заводар. Вири маса гузва. Гьич са заводни эцигнач». Яраб инсанриз гекъигиз, хъсандини писди тафаватлу ийиз­ чизмач жал? Белки, буьркьуь хьанватIа, я тахьайтIа, ван къвезвачтIа… Республика хъсан патахъ дегиш, авадан жезвайди вучиз аквазвач? Мягьтел жедай ихьтин гьалдин себеб Библиядин камаллу са келимада ава: «Япар авайдаз ван къведа, вилер авайдаз аквада, акьул авайди — гъавурда акьада». Эгер, вилер аваз, аквазвачтIа, япар аваз, ван къвезвачтIа ам руьгьдин жигьетдай буьркьуь ва биши я. Ахьтин инсанрин чIалахъ хьана кIандач, ахьтинбурал ихтибар авунни хаталу я. Чи бахтунай, ахьтинбур тIимил ава, амма абур гьарай-эвер твазвайбур, къал гвайбур я. Абуруз аквадайвал, ван къведайвал серенжемар кьабулна кIанда. Са кар мадни ава: абуруз руьгьдалдини, рикIелдини акун ва ван хьун герек я. Гъавурда акьадайвал!

(Макъала куьруь авуна гузва. Гегьеншдиз урус чIалал «Лезги газетдин» сайтдай кIелиз жеда. Ма­къа­ладин кьил  — «Имеющий разум — да уразумеет»)

Абдулафис  Исмаилов