И йикъара Махачкъаладин «Темп» майдандал РД-дин экономикадин ва мулкар вилик тухунин министр Гьажи Султанова республикадин журналистрихъ галаз гуьруьш кьиле тухвана. Идаради 2024-йисуз тамамарай кIвалахрин нетижайриз талукьарнавай и мярекатдал министрди респуб­ликдин экономикада хьанвай виле акьадай хьтин агалкьунрикай, инвес­тицийрин проектар уьмуьрдиз кечирмишунин кIвалахрикай ва 2025-йисан планрикай суьгьбетна.

«Дагъустандин экономикади макроэкономикадин вири хилерай хъсан патахъ дегишвилер хьанвайдакай хабар гузва. 2024-йисуз чи  регионди гьасилнавай суьрсетдин санлай къачур къимет  (ВРП) 1 триллион манатдилай алатнава, 2023-йисав гекъигайла, им 2,8 процентдин  гзаф я», — къейдна министрди.

Ада малумарайвал,  РД-дин экономи­кадин ва мулкар виликди тухунин минис­терстводи 2024-йисуз Дагъустан Рес­пуб­ликадин  инвестицийрин  виридалайни чIе­хи  проектар уьмуьрдиз кечирмишунин кIвалахдал фикир желбна.

Ихьтин проектар республикада  сифтедай вад авай: шуьшедин промышленностдин, емишринни майвайрин, кIвачин къапарин, транспортдинни логистикадин­, гьакIни туриствилин кластерар арадал гъунин. Алатай йисуз и сиягьдик ругуд лагьайди — Новолакдин гарун электро­станциядин проект кутуна. Ругуд проект­дин санлай къачур къиметди тахминан 603,7 миллиард манат тешкилзава. Абурун сергьятра аваз 21,8 агъзур касдиз кIвалахдин чкаяр арадал гъун фикирда ава. РикIел хкин, 2003-йисуз Дагъустанди садлагьана экономика вилик тухудайбур яз гьисабзавай («прорывный») проектар уьмуьрдиз кечирмишунин рекьяй СКФО-да кIвенкIвечи чка кьунай. Ихьтин агалкьунар 2024-йисан нетижайралдини хьун гуьзлемишзава.

Алатай йисуз хуьруьн майишатдин суьрсет гьасилунал машгъул 26 карханадив, дагълух мулкар вилик тухунин госпрограммадин сергьятра аваз, куьмекдин такьатар агакьна.

РД-дин «Дагъустан Республикадин­ дагълух мулкар яшайишдинни эконо­ми­кадин жигьетдай вилик тухун» гос­прог­­рамма уьмуьрдиз кечирмишзава. 2024-йисуз конкурсда иштиракун патал арзаяр го­сударстводин «Электронный бюджет» къурулушдин куьмекдалди  кьабулзавай.

Хуьруьн майишатдин суьрсет гьасилзавайбуруз куьмек ирид хиляй гун фикирда кьунва. И хилер программадик, РД-дин Халкьдин Собранидин талукь тир комитетдихъ ва бизнесдин векилрихъ галаз веревирдер авурдалай кьулухъ кутунва. Алатай йисуз, рикIел хкин, Дагъустандин Гьукуматди, Чечняда кьиле фейи Кавказдин инвестицийрин форумдин сергьятра аваз, дагълух мулкар вилик тухунин мес­эладиз талукь элкъвей столни тешкилнай.

Министрди къейд авурвал, дагълух мулкар вилик тухунин госпрограммадин сергьятра аваз, 2024-йисуз хуьруьн майи­шатдин суьрсет гьасилзавай карханайриз ирид хиляй, санлай къачурла, 105 миллион манатдин куьмек гана.

Малум хьайивал, 2025-йисан октябр­диз Дагъустанда международный «Дагълух мулкар дурумлудаказ вилик тухун» форум кьвед лагьай сеферда  тухудайвал я. Форумдал веревирддай асул месэла, дагълух мулкар еримлу авунин хиле экология патал важиблу къарарар кьабулдайла, муниципалитетри къугъвазвай ролдиз талукьди жеда.

Алатай йисуз Да­гъустанди къе­цепатан­ уьл­квейрихъ галаз эко­номикадин рекьяй­ алишвериш авунин месэладани хъсан патахъ дегишвилер хьанва. 2023-йисуз республикади маса уьлквейриз маса гузвай-къачузвай метягьдин кьадар 11,8 процентдин гзаф хьана. 2024-йисан  сифтегьан ругуд вацран делилралди, 2021-йисан гьа и вахтунив гекъигайла, маса гузвай-къачузвай метягьдин кьадар 1,8 сеферда гзаф хьана, гьа жергедай яз, экспорт — 2,8 сеферда, импорт — 1,4 сеферда.

Дагъустан Республикадихъ галаз алишвериш ийизвай асул амадаг­рин арада СНГ-дин ва Мукьвал тир Рагъ­экъечI­дай патан, Юкьван Азиядин уьл­квеяр, гьа жергедай яз Иран, Туьркия, Ирак, Беларусь, Азербайжан, ОАЭ, Къазахстан ва  Китай ава. Санлай къачурла, алатай йисуз республикади 60 уьл­кведиз суьрсет маса гана. Идалайни гъейри, алишверишдинни экономикадин алакъаяр тайинарун патал алатай йисуз­ Дагъустандиз­ къецепатан уьл­квей­рин 11 делегация мугьман хьана. Кьилди къа­чуртIа, — ОАЭ-дин, Индонезиядин, Индия­дин, Ирандин­, Азербайжандин, Уз­бе­кистандин, Къазахстандин ва Къиргъизистандин векилар.

2024-йисуз Дагъустанда амайбурулай йигин еришралди вилик тухузвай мулкара (ТОР) планда тайинарнавай кIвалахар уьмуьрдиз кечирмишунални датIана гуьзчивал,  гьакIни резидентар желб авунин кIвалах тухвана. ТОР-дин резидентрин си­ягьдик цIийи кьве инвестпроект кутунва: ООО «СЗ «Новая жизнь» ва ООО «Золотые пески».  Санлай къачурла, рес­публикадин йигин еришралди вилик тухузвай мулкара 18 карханади зегьмет чIугвазва, абуру кIвалахдин чкаяр арадал гъанва ва 3 миллиард манатдин инвестицияр желбнава.   Проектар уьмуьрдиз кечирмишуни Каспийск ва Дагъустандин Ог­ни шегьеррин яшайишдинни экономикадин гьалдиз хъсан патахъай таъсирзава. РикIел хкин, ТОР бизнес тухун патал кьетIен шартIар арадал гъанвай, налогрин жигьетдай кьезилвилер кардик кутунвай,  административный серенжемар кьезиларнавай ва са жерге маса къулайвилер арадал гъанвай мулкар  я.

Алатай йисан нетижайрикай рахадайла, министрди хабар гайивал, 2024-йисуз республикада, региондин проектдин сергьятра аваз, чкайрилай къвезвай тек­лифриз талукь 50 проект (25 муниципалитетдай) уьмуьрдиз кечирмишна. Чара авур финансри 383,3 миллион манат тешкилна, гьа гьисабдай яз, 199,9 миллион манат — республикадин бюджетдай тир субсидия, 67,6 миллион  манат — муниципальный бюджетдай ва 115,8 миллион манат — бюджетдилай къерехдай тир чешмейрай.

2025-йисан  конкурсда иштиракун патал 35 муниципалитетдай 92 арза агакьнава, гьа гьисабдай яз 26 арза — муниципальный районрай, 52 — шегьеррайни хуьрерай, 14 — шегьеррин округрай. Къейдзавайвал, и йисуз арзаяр сифте сеферда яз Докъузпара райондайни агакьнава. Баллралди къимет гайидалай кьулухъ конкурсдин гъалибчияр яз 49 проект хкянава. РикIел хкин, региондин «Чкайрилай теклифар» программа Дагъустан Республикада 2019-йисалай кардик кутунва. Адан макьсад, жемиятдин къурулушар вилик тухунин рекье гьалтзавай кар алай месэлаяр  гьялдайла, чкайрин администрацийрин органриз ва жемятдиз куьмек гун я.

Эхиримжи йисара туризмдин хел Да­гъустандин экономика виликди туху­дай гележег авай хилез элкъвезва. 2023-йисуз республикадиз ял ягъун ва сиягьат авун патал 1,7 миллион кас мугьман хьанай, 2024-йисан нетижайралди­, 1,8 миллиондив агакьнава. Санлай къачурла,­ эхиримжи пуд йисан вахтунда и делил ан­жах виниз физва. Гьаниз килигна, 2025-йисуз чна туристрин кьадар мадни гзаф хьун гуьзлемишзава. Ида лагьайтIа, республикада неинки къуллу­гъар тамамарунин ва мугьманханайрихъ галаз ала­­къалу кIвалах еримлу ийизва, гьакIни хуьруьн майишатдин, недай суьрсет гьасилунин ва тIуьнар гунин хилер виликди тухузва, и хилериз  инвестицияр желб­зава.

Министрди гьисабзавайвал, Дагъус­танда туризмдин хел вилик тухуник йигинвал  Каспий гьуьлуьн къерех тирвал Къарабудахкент, Къаякент, Дербент ва Ме­гьарамдхуьруьн районар акатзавай экономикадин кьетIен мулкунал инвестицийрин чIехи проектар уьмуьрдиз кечирмишуни кутада.

Вири сезонрин вахтунда кардик жедай ял ядай ва сагъламвал хъсанардай «Каспий гьуьлуьн къерехдин кластер» комплекс арадал гъунин, Дербент районда вирироссиядин аялрин «Дагъус­тан» центр ва «Къаякент» курорт эцигунин­ проектрин тереф уьлкведин Президентдини хвенва. Каспий гьуьлуьн къерехдин кластер арадал гъунин проектдин бинеда гьуьлуьн къерех тирвал 6,5 километр­дин зул алай аямдин истемишунриз жаваб гудайвал туькIуьрун, ина спортдал­ машгъул жедай ва машгъулатдин чкаяр, инженервилин ва туристар патал  цIийи къурулушар арадал гъун ава. ИкI, гьуьлуьн къерехда санлай къачурла, 7,2 агъзур кIвал ва 14,5 агъзур касдиз чкаяр жедай 28 мугьманхана ва общежитияр эцигдайвал я. Ида кIвалахдин 8 агъзурдалай гзаф цIийи чкаяр арадал гъун  лазим я. Сифтегьан объектар эцигунрин кIвалахар алай йисуз гъиле кьада.

Министрди гьакIни къейд авурвал, алай йисуз Россиядин МИД-да Дагъустан Республикадин презентация, Дагъустанда ва маса регионра выставкаяр тешкилда.

Жасмина  Саидова