Эхиримжи йисара СтIал Сулейманан районда багъманчивал вилик физвай еришар акурла, яргъал тир 1873-йисуз академик Александр Беккера лагьай келимаяр рикIел хквезва: «Лезгияр гьар жуьредин майваяр арадал гъиз алакьдай, чIехи алакьунар авай багъманчияр я. Абуру кутунвай ичерин, чуьхверрин, ципицIрин, машмашрин, пIинийрин, шурван пIинийрин, шефтелрин, хтун, тутун багълари инсан гьейранарда. Ихьтин багълар аранрани аквада, дагъларани… Са гафуналди, лезгийрихъ дегь заманайрикай хабар гузвай багълар ава».
Райондин хуьруьн майишатдин ва суьрсетдин управленидин кьилин пешекар Гьамидин Абдулкъафарова лагьайвал, тIебиатдин шартIариз, чилин майданриз килигайла, чи ерияр багълар кутуниз кутугайбур я, гьавиляй агьалияр багъманчивилел дегь девиррилай машгъулни жезва.
Тежрибалу агрономдин гафарин гьахълувилин патахъай ихьтин са карди ва рекъемри шагьидвалзава. Санлай къачурла, алай вахтунда райондин хуьруьн майишатдин карханайрихъ, КФХ-рихъ ва арендаторрихъ 4227 гектар багълар ава. Идакай 2500 гектар бегьердал атанвай ва 505 гектарни интенсивный (гзаф бегьер гудай) багълар я.
Районда 2021-2025-йисара багъманчивал вилик тухунин муниципальный план туькIуьрна ва кардик кутунва. И программадихъ галаз алакъалу яз районда 5 йисан муддатда 2220 гектарда багълар кутун лазим тир. И девирда, пландилай алава яз, 280 гектарда багълар кутуна.
Адетдин ичин, пIинийрин, хутарин, чуьхверрин ва маса емишрин багъларилай алава яз, эхиримжи йисара районда шуьмягърин, хурмадин, анардин, кивидин, бадамдин (миндаль) ва маса емишрин багъларни кутунва. Чи шартIара абуруни хъсан бегьер гузва.
Райондин хуьруьн майишатдин карханайри, лежбервилинни фермервилин майишатри жуьреба-жуьре емишрин багълар кутунин кIвалахар давамарзава. И кар патал эхиримжи йисара виликдай менфят къачуз тежез хьайи участокар, кIунтIарни синер, паласаяр ишлемишзава.
Багъларин майданар хьиз, районда кIватI хъийизвай емишрин кьадарни йисалай-суз артух жезва. ИкI, мисал яз, районда 2020-йисуз — 19 330 тонн, 2021-йисуз — 23 800 тонн, 2022-йисуз — 27 816 тонн, 2024-йисуз 40 086 тонн емишар кIватI хъувуна.
— Районда багъманчивал вилик тухуник инвестицийрин проектрай арадал гъанвай хуьруьн майишатдин карханайри — ООО-ри — кутазвай пай екеди я, — лугьузва хуьруьн майишатдин управленидин кьилин пешекар Гьамидин Абдулкъафарова. — Абурун адетдин ва фад бегьердал къведай жуьредин багълара дигидай яд стIал-стIал гудай къурулушни кардик кутунва. Им яд кьенят авун патал менфятлу къайда я.
ХъуьтIуьн и йикъара карханаяр ва лежбервилинни фермервилин майишатар, арендаторар багълара тарарин кьурай ва герек авачир хилер атIунал машгъул я.
Виликамаз авур гьисабунралди, алай йисуз райондин карханайри, арендаторри, санлай къачурла, 41000 тонндилай тIимил тушиз емишар кIватI хъийидайвал я.
Хазран Кьасумов