(Эвел — газетдин 32-нумрада). Сайтдай и макъаладин сад лагьай пай и ссылкадай кIелиз жеда.
Женгина авай шаир
Аваранви Гьамдидин кьушундин суракьда аваз Къуба галайнихъ атай монголриз лезгияр садлагьана терг ийиз кIан хьана. Амма абуру басрух гудалди Гьамдиди вичин кьушун дагълар галайнихъ ялна, душмандин хура акъвазун патал гьазурвилер акуна. Монголривай иниз анжах сал жигъиррай къвез жедай. Ихьтин чкада чапхунчийрин вилик пад кьун четин тушир. Дяведин эхир кьил гьикI жедатIа фагьум тавур монголар даркалда гьатайла, лезгийри садлагьана абуруз басрух гана. Хьилерин марфади ва къванери душмандин пемпе цавуз акъудна. Кьилел цIай алаз акур чапхунчийриз дяведикай кьил къакъудиз кIан хьана. Амма лезгийри абурун кьулухъ элкъведай рекьер кьунвай. Кьве йикъан къене гзафни-гзаф аскерар квадарай монголрин кьушундин кьулухъай къвезвай кIеретIри, вил-кьил ахкун тавуна, гьарасатдин майдандиз чеб кьилихъди вегьена. Амма лезгийри абурув вил ахъайиз тунач, геле къекъвезвай чапхунчийриз вижеваз гьад кьуна. Чеб лезгийри элкъуьрна цIарцIе тунвайди кьатIай монголрин кьил-кьилел аламачир. Эхирни чеб есирда гьатуникай игьтият хвейи абуру, муьтIуьгъ тахьана, эхирдалди женг чIугун къарардиз къачуна. Амма кьве йикъалай чапхунчийрин кIвачер чиликай хкатна. Умудсузвили агажарнавай монголриз, гьар гьикI хьайитIани, лезгийрин хурукай хкатиз кIанзавай. И кар паталди лагьайтIа, анжах са рехъ авай — эхирдалди женг чIугун.
Лезги Гьамдидин ниятни эхирдалди женг тухун тир. Адаз цIудралди хуьрериз цIай янавай, паб-аял талгьана агъзурралди инсанрин кьилер атIанвай чапхунчийрин туьтуьхдал кьуьл илисиз кIанзавай. Илисни авуна. Къати женгера монголрин тIач таванай авадарна, душмандал уфтан хьана. И вакъиайри лезги Гьамди виринриз сейли авуна ва сифте яз Куьре пачагьлугъ цIийи женгера адаз арха хьана. (Килиг: Памятники дипломатических и торговых сношений Московской Руси с Персией. Под ред. Н.И.Веселовского, т. II. СПб., 1892, с. 397).
Архайрихъни куьмекрихъ лагьайтIа, гзаф игьтияж авай. Душман гужлу тир ва са женгина уфтан хьуналди крар туькIуьзвачир. Муькуь патахъай, девир вич акахьайди тир ва вири лезгияр душмандин винел санал фена кIанзавай вахтунда халкь пайи-паяр ийизвай вакъиаяр кьиле физвай. VI виш йисан эвелра арадал атай ва 700 йисалай гзаф яшамиш хьайи лезгийрин кьилдин Лезган (Лезгистан) гьукумат XIV виш йисалай чара-чара гъвечIи гьукуматриз (пачагьлугъриз) пай жез гатIунна. Чи чилерал кьиле фейи и гьаларикай сифте яз кхьей машгьур араб тарихчи ва сиягьатчи Йакъут Ибн Абдуллагь ар-Руми ал-Гьамавиди (1179-1229) вичин “Му’джам ал-булдан” (“Алфавитдалди уьлквейрин сиягь”) тIвар ганвай географиядин гафарганда Лезгандин сад тир гьукумат са шумуд чкадал пай хьанвайди, ам тек маликди ваъ, маликри идара ийизвайди къалурнава. (Килиг: Jacut’s Geographisches Wюrterbush… hrsg, von F.Wцstenfeld, I. Leypzig, 1866, s. 438).
Араб тарихчийри малумат гузвайвал, Лезган Кавказдин виридалайни чIехи гьукуматрикай сад тир. Аданни Ширвандин арада умуми сергьятар авай. (Килиг: BGA, I, 192; СМОМПК, вып. 29, с. 31). Лезган гзаф къудратлу гьукумат тирвиляй арабрин географ Абу-л-Гьасан Али ибн ал-Гьуьсейн ибн Али ал-Масудиди Х виш йисарин юкьвара кхьенай: “…Адан пачагьлугъдин (Ширваншагьдин) даях вичихъ лугьуз тежер кьван гзаф агьалияр авай ал-Лакз пачагьлугъ (мамлака) я”. (Килиг: Masoudi. Les Praries d’or. Texte arabe et trad. par B.Meynard et P. de Corteille. II. Paris, 1848, pp. 5-6; Минорский В.Ф. История Ширвана и Дербенда X-XI веков. М., 1963, с. 112). А вахтунда къунши Маскат (Муьшкуьр — М.М.) пачагьлугъни Лезгандин таъсирдик квай. Х виш йисарин кьвед лагьай паюнилай гатIунна, Ширван гужлу хьана ва ХI виш йисарин сифте кьилера Маскат адан таъсирдик акатна.
Тарихчийри кхьизвайвал, XIV виш йисарин эхирра ва XV виш йисарин эвелра Лезгистандин чилерал Ахцегь, Кьурагь, Хив, Рутул, ЦIахур, Тпигъ, КIеле хьтин гъвечIи гьукуматар арадал атана. Идалай гъейри, са бязи чIехи ва гужлу хуьрер кьиле авай жемиятарни пайда хьана. Абурухъни чпин къуватар, кьушунар авай. И жемятрик РичIа, Хнов, Аваран ва масабур акатзавай. (Килиг: Памятники дипломатических и торговых сношений Московской Руси с Персией. Под. ред. Н.И.Веселовского, т. II, CПб., 1892, с. 27; Лавров Л.И. Рутульцы в прошлом и настоящем. — “Кавказский этнографический сборник”, М.-Л., 1962, с. 118).
Лезгистан пайи-паяр хьанатIани, а чIавуз лезгияр душмандин винел санал фенай. Гьавиляй абурулай чпин чилер хуьз алакьнай. 1395-йисуз Тимурленг монголрин аксина женг чIугур гуржийриз куьмек гайи лезгийрилай кьисас вахчун патал Лезгистандиз атана. Гуржийрин ва осетинрин тарихчийри кхьизвайвал, дагълар, дереяр, дуьзенлухар Тимуран, гьуьл хьиз лепе гузвай, кьушунрив ацIанвай. Гуржистан кьиляй-кьилиз цIай яна ивида тур ада лезгийриз генани чIехи инад кьуна. Вишералди дишегьлиярни аялар, цIуз вегьена, кана. ЯтIани адавай лезгияр кьиляй-кьилиз муьтIуьгъариз хьанач. Гьавиляй 1404-йисуз архиепископ Иоани де Галонифонтибуса вичин “Дуьнья кьатIунин ктабда” кхьенай: “Тимурленгаз лезгийрин дагълар рам ийиз кIан хьана ва ада 100 агъзур кьушун кIватIна. Амма лезгийри монголар акI кукIварна хьи, Тимурленга вичин кьушун кьулухъди чIугуна, дяведилай гъил къачун патал эмирна”.
ЦIийи басрухар
Са йис алатайдалай кьулухъ Тимурленга цIийи кьилелай Дагъустандизни Лезгистандиз басрух гана. Тарки ва Леваша кьур ада даргийрин чилерин чIехи пай чапхунна. А чIавуз даргийри гьеле мусурманвал кьабулнавачир. ГьакI ятIани фадлай мусурманар хьанвай аваррин ва лакрин яракьлу къуватар женгина даргийриз куьмек гуз атанай. КьецIи Тимуран тарихчияр и кардал мягьтел хьанай. Абуру кхьенвайвал, дагъвийри, сада-садаз мукьувай куьмек гуз, эхирдалди женг чIугвазвай. Дагъустандин халкьарин садвал ва кьегьалвал акурла, Тимурленгак гзаф хъел акатна. Гьавиляй ада Ушкужа кIеле кьадайла, чкадин агьалийрин кьилел лугьуз тежер кьван еке мусибатар гъана. КьацIалай алатай чапхунчиди, лакринни аваррин кьушунар кукIварна, кIеле кьур вахтунда акьван инсанар яна кьенвай хьи, мейитрикай шумудни са тепеяр арадал атанвай. Тимурленган тарихчийри кхьизвайвал, идалди сердердин хъел элекьнач. Ада мад кьуд кIеле кьуна. Аркас ва Кадар кIелеяр чиливди сад авуна, хуьрериз цIай яна. Зирехгерандин агьалийриз зулум авуна, ахпа “кьенвай” Къайтагъдай Дербентдиз атана. Са гафуналди, Тимурленга кефердинни рагъакIидай патан Дагъустандин агьалийрин чIехи паяр къирмишна. (Килиг: Магомедов Р.М. История Дагестана. Часть I. Махачкала, 1983. С. 55).
Монголрин цIийи басрухрин вилик пад кьун патал лезги вилаятрин гьакимри къуватар сад авун къарардиз къачуна. Ахцегь, Кьурагь ва Хив пачагьлугъри санал душмандин хуруз 10 агъзур касдикай ибарат кьушун акъудна. Рутули, ЦIахурди ва Тпигъди 6 агъзурдан кьушун туькIуьрна. Хинерин ва РичIадин жемятри 4 агъзур кас атлуйрин кьушун гьазурна.
КIеле пачагьлугъди, Аваран, Аванар, Хьил, Агалахуьр, Агар жемиятрин къуватарни кIватIна, 12 агъзурдан кьушун арадал гъана. Гьакимри аваранви Гьамди и кьушундин сердервиле тайинарна. Тарихчийри кхьизвайвал, санлай лезгийрихъ а чIавуз монголрихъ галаз женг чIугун патал 35 агъзур касдикай ибарат кьушун авай.
Лезгийри чIехи кьушунар кIватIнавайди чир хьайила, Тимурленг абурухъ галаз женг чIугун патал Къазикъумухдинни Аухардин гьакимрикай менфят къачуз алахъна. Адан тарихчи Низам ад-Дин Шамиди кхьизвайвал, “Къазикъумух вилаятдихъ ва Аухардин кьушунрихъ ихьтин са адет авай: абуру гьар йисуз, гьар вацра динсузрихъ галаз женг чIугвазвай…” (Килиг: Тизенгаузен В.Т. Сборник материалов, относящихся к истории Золотой Орды. М.-Л., 1941, т. II, с. 124). Тимурленга абурун пад кьазвай ва гьакимриз лагьана хьи, “диндин душманрихъ галаз датIана женг чIугу, ислам тестикь хьун патал гъиле тур яхъ”. (Килиг: Мад гьана). Дин лагьайтIа, тарихчийри кхьизвайвал, адан гъиле вичин ниятрив агакьун патал яракь тир. Гьавиляй Тимурленга диндин къанунар хуьзвай ва кардик кутазвайбуруз къаюмвал ийизвай, “абурухъ галаз сад хьтин ихтиярар авайбурухъ хьиз суьгьбетдай”. (Килиг: Бартольд В.В. Улугбек и его время. — Сочинения. Т. II. М., 1964. С.45).
Муьзеффер Меликмамедов
(КьатI ама)
