Зун  “Лезги газет” гьамиша кхьизвай ва ам дикъетдивди кIелзавайбурукай сад я. И чар кхьиниз зун мажбурайди чи гьуьрметлу алим, илимрин кандидат Азиз Мирзебегован “Лезги газетдиз” (№11. 15.03.2018г.) акъатнавай “Илимдинни марифатдин нурар чукIурай чирагъ — Ахцегь Магьарам-Эфенди”  макъала я.

“Чи классикрикай, гзафбурун хьиз, адан (Магьарам-Эфендидин) эсерарни чара-чара ксарин хсуси архивра ва гьакIни маса гьукуматрин гъилин кхьинрин фондара хуьзва. Эгер чна вахтунда иесивал  тавуртIа, абур чпин медениятдин ирс тирди субутиз алахъдай, абуруз иесивализ кIан жедай чара халкьар майдандал акъатда.  Гьавиляй и кардикай  вахтунда фикирун лазим я”, — кхьенва алимди.

Лезги халкьдихъ, вири дуьньядин халкьарихъ хьиз, зурба полководецар, женгчияр, ватанпересар, алимар, дуьньядиз магьшур хьайи кьегьал рухваярни рушар гзаф хьана. Идалай кьулухъни жеда.

Амма гьахьтин кьегьал инсанрикай Дагъустандин гос­архивда, печатдин изданийра делилар тIимил ава. Да­гъустандин госархив вич гзаф кесиб я. Герек ксарикай, ва­къи­айрикай дуьзгуьн материалар тIимил гьатзава. Мисал яз, госархивдай къачур чи Ялцугърин хуьруьн тарихда (1860-1900-йисар) хейлин вакъиаяр, делилар авач. Чи хуьряй а вахтунда вишералди хизанар, инсанар Азербайжандиз, Туьркиядиз куьч хьана. Абурукай делилар архивдай гьатзавач.

Даггосархив кесиб хьунихъ себебар гзаф ава. Виликдай пачагьдин Кавказдин губернатор Тифлисда авай лугьузва. Са кьадар материалар гьана кIватI хьана…

Архивриз талукь яз ихьтин са месэладикайни лугьуз кIанзава.

Чи бине Ахцегь райондин Ялцугъай я. 1952-56-йисара зи хуьр куьч хьана. Мегьарамдхуьруьн райондин Хан­жел­кIеледал, Мамрачрин хуьруьн агъадихъ галай тIулал Советский хуьр арадал атана. Ина зи хуьруьнви, мирес Агьмедов Алифенди (Алимежрум Тагъизаде — 1880-1976-йисар) лугьудай агъсакъал  авай. Ада гьа вахтунин кьве инсти­тут акьалтIарнавай. Азербайжан, туьрк, араб, урус чIалар хъсандиз чидай. Ада са шумуд йисуз Ахцегьа районодин заведующий яз кIвалахна. Азербайжандин илимрин академиядихъ галаз адан алакъа авай. Гьа вахтара хейлин къиметлу ктабар, тетрадар, чарар мискIинра, кавхайрин, агьваллу маса  ксарин кIвалера хуьзвай.

Гуьгъуьнлай са кьадар материалар библиотекайра, школайра кIватI хьана.

Алимежрум Тагъизадеди 1950-йисарилай башламишна, та рагьметдиз фидалди, гьар са райондиз (лезги), хуьрериз физ, мискIинра авай, кьилдин ксарив гвай метлеблу ктабар, чарар кIватIиз, Азербайжандин илимрин академиядин гъилин кхьинрин фондуниз вахканай. Адан гьакъи гьихьтинди тиртIа чаз чидач.

Алимежрум Тагъизадеди зи рагьметлу буба Велиев Бубадиз чи кIвале ихтилатдайла заз ван хьана: — Мирес, завай Кьурагь, Хив, Кьасумхуьруьн районрин са 6-8 хуьруьз физ хьанвач. Гьанризни, Аллагьди гайитIа, и мукьвара­ фида. Ахпа чи лезги районрин — Рутул, Ахцегь, Докъузпа­ра, Кьасумхуьруьн, Кьурагь, Хив — хуьрера зи кIвач хкIун тавур чка амукьдач. Пара къиметлу материалар гьатна заз анрай. За абур вири Азербайжандин академиядиз хутахзава…

Зи гафариз къуват яз хуьруьн почтадин начальниквиле (1957-2007-йисар)  кIвалахай чи мирес Абдурагьманов Тагъи Усмановича шагьидвалзава: — За, чи чIехи мирес Агь­медов Алифендидивай кьабулиз, гьадан тIварунихъай 100 посылка ктабар, тетрадар Азербайжандин илимрин академиядин рукописный фондуниз ракъурайди я. Виш по­сылка — им 300-400 ктаб, тетрадь лагьай чIал я, эгер мадни гзаф туштIа…

Мад са кIвалах хьайиди я. Чун Ялцугъа амаз, 1949-йисуз, Агьмедов Алифенди миресдин кIваляй КГБ-дин работникри кьве харал ацIай ктабар Ахцегьиз хутахнай. Абурун эхир гьихьтинди хьанатIа чаз чидач. Фикирдиз къвезвач хьи, Азербайжандин алимри, кар чидай Агьмедов Алифенди хьтин камаллу ксар желбна, Дагъустандай ва къвалав гвай маса республикайрай къимет авачир хьтин архивдин материалар чпин архивдиз кIватIна. Мисал яз, Ахцегьрин архив­дин заведующая Гьавизат Мамедовади РД-дин архивдин 95 йисаз талукь яз лугьузва: — Виликан девиррин тарихдин, араб графикадин пара ктабар, гьайиф хьи, чав агакьнач. Абурун иесивал маса камалэгьлийри авуна…

Мад вучда, кьисмет-кьадар гьахьтинди хьана. Чкадал хкун, дуьз хъувун гзаф четин я. Гьелбетда, гьуьрметлу Азиз Мирзебегов, вуна архивдин патахъай къарагъарнавай месэла дуьзди я.

Пис жедачир, Дагъустандин талукь тешкилатри, кьилдин ксари гила кьванни серенжемар кьабулна, чи илимрин академияни желбна, архивдин кIвалах вичин дережадиз хкайтIа. Азербайжандин илимрин академиядихъ галаз меслят хьана, Дагъустандиз талукь материалар абурувай вахчуртIа, архивни арадал хкведай, тарихдин чешмеярни чав ахгакьдай…

Буньям Велиев, зегьметдин ветеран