СтIал Сулейманан – 155 йис

Расул Гьамзатова 120 йис къейддайла лагьай гафар

(Куьруь авунва)

РикIел хкин: 18-май, СтIал Сулейманан хайи югъ, Дагъустандин поэзиядин югъ яз къейд авунин фикир гайиди Расул Гьамзатов тир. 2002-йисуз Дагъустандин поэзиядин югъ, Сулейманан юбилейдин югъ туширтIани, иллаки гурлудаказ къейднай: Москвадай, масанрай хейлин мугьманар атанай. 18-майдиз писателрин, культурадин деятелрин ва властдин векилрин чIехи десте Агъа СтIалдал атана. Арбен Къардаша вичин «Расул — авай сад» макъалада рикIел хкизва:

«Мярекатдин иштиракчияр КIва­лин-музейдин патав туькIуьр­навай сегьнедилай рахазвай. Расул Гьамзатов яргъал чIугур капар ягъуналди къаршиламишна. РикIин сидкьидай, гуьрчег гафар жагъуриз, рахай шаирди Дагъус­тандиз ва вири Россиядиз гзаф кьадар лайихлу рухваярни рушар гайи лезги халкьдиз сагърай лагьана. Ада Сулеймана цIийи девирда герек тирвал ванзавайди къейдна…

Рахазвайбур гзаф авай. Расул Гьамзатоваз ракъиник кIвачин кьилел акъвазун четин тир, амма, стул вугайла, ам ацукьначир. Дагъустандин гьукуматдин председателдин заместитель Багьадин Агьмедова шаирдиз КIвалин-музейдин вилик квай багъдиз фин ва гьана мярекатдал рахунар куьтягь жедалди гуьзлемишун тек­лифна, завай Расул рекье тун тIа­лабна.

— Ша кван, ацукьин Сулейманан багъда, — лагьана шаирди. — Инал вуч лугьузватIа, чаз гьанайни ван къведа.

Сулейманан хтул Лидия­ Стальскаядин уьмуьрдин юлдаш­ Фейзудин Мамедовни атана, ам гьуьрметдивди мугьмандихъ гел­къвез эгечIна. Мугьман чIехи столдихъ ацукьарна, са вахтара Сулеймана вичин мугьманриз хьиз, адаз чай гана.

Гьайиф хьи, им шаир Сулейманан ватандиз фейи эхиримжи сефер хьанай…» 

Сад — асирдин сифте паюна, муькуьди — асирдин кьвед лагьай паюна, абур кьвед хьана, лезгини аварви, шаирар, Дагъустандин тIвар хкажайбур, халкьдихъ галаз эбеди яз амукьдайбур. Гуьгъуьнлай атай Р. Гьамзатова вилик хьайи С. Сулейманан чIехи метлеблувал камалэгьлидин акьулдалди кьатIузвай ва, къадир аваз, и кардикай гьамиша лугьунни ийизвай. Чна мад сеферда и кьве тIвар санал рикIел хкин, са чIехи шаирди муькуь чIехи шаирдикай 35 йис вилик лагьай гафарни кIел хъийин.

Литературадин отдел

— Гьуьрметлу юлдашар, играми дустар! Чун иниз мад сеферда Дагъустандин чIехи хва СтIал Cулеймана эвер гана атанва. Ша чна адаз вич хайи югъ мубарак авунихъ галаз сад хьиз, чаз адаз лап яргъал уьмуьрар — эбеди уьмуьр­ хьана кIанзавайдини къалурин. Ам гьакъикъатдани Да­гъус­тандин­ халкьдин виридалайни яргъи уьмуьр авайди, эбеди яз яшамиш жедайдини я. Яргъи уьмуьр авиляй жеда хьи, ам шаир я. Гьакъикъи поэзия рекьидач. Эбеди яз яшамиш жедайдини авиляй я хьи, ам лап зурба шаир я. Белки, и келимайри адакай са вуч ятIани квез лугьузва жеди.

Сулейманан машгьурвал виринриз чкIан­­вайла, адаз «ХХ асир­дин Гомер» тIвар гайила, дуьнья­дин лап хъсан шаирри адан эсерар чпин чIалариз таржума ийизвайла, урусрин чIехи шаирри — Тихонова, Павленкоди, Луговскоя, Асеева ва масабуру адакай теснифар кхьизвайла, адан гъвечIи кIвале, Агъа СтIалдал, генани гзаф журналистар, корреспондентар кIватI жезвай. Адакай делилар генани гзаф чир хьана кIанз, адахъ галаз мукьувай таниш хьунин мурад аваз. Вуна чаз жувакай, ви рикIел шиирар гьикI къвезватIа, абур вуна гьикI теснифзаватIа, гьадакай суьгьбет ая лагьайла, Сулеймана суалдин сад лагьай паюниз икI жаваб ганай: «Капиевалай хъсан закай садани суьгьбетдач, фена, адавай хабар яхъ. Эгер ам кIвале жагъун тавуртIа, Назаревичан патав алад. Зи поэзиядиз талукь яз завай лугьуз жеда хьи, ам зи сир я, зи муьгьуьббатни я. Зун квез вирибуруз аквазва. Куьне, къимет гана, лагь, зун шаир яни, тушни. За мани лугьузва. Захъ яб акалзавайбуруз адан ван къвезва. Зи чIалар чапзава. КIелзавай ксариз абур чизва. Завай жуваз къиметар гуз жедач».

Чун лагьайтIа, Сулейманан къенин девирдин кIелзавайбур, адахъ яб акалзавайбур я. Чна адаз къимет гун лазим я. Сулейманан тIварунихъ галаз алакъалу яз чи гьуьл генани дерин ва гегьенш, дагълар лагьайтIа, генани кьакьан хьана. И кардай адаз чи рикIин чухсагъул!

Ам чIехи къанажагъ, культура авай инсан тир. Амма образование авачир. Гзафбуру обра­зование хьун — им къанажагълу­ни хьун я лугьуз фикирзава. Туш. Сулейманаз университет акьал­тIарайвилин гьакъиндай диплом авачир. Ада уьмуьрдин университет акьалтIарна. Ада хъсандиз балкIандиз пурар ядай, чил цадай, багъ-бустан кутадай. Адаз чуьллери цуьк мус ахъайдатIа хъсандиз чидай. Амма чаз, Моск­вадин литинститут куьтягьнавай гзафбуруз, гьайиф хьи, а крар чиз амач, абурувай чун къакъатнава.

1934-йис. Августдин чими вахт. Союзрин КIвалин колонный зал. Ина вири мугьманар Сулейманаз  дикъетдивди килигзава. Хъицикьдин чIехи бармак ва куьгьне чухва алаз президиумда Горькийдин патав ацукьнавай и лап адетдин дагъви вуж я? Горькийди а чIавуз жаваб ганай: «ХХ асирдин Гомер СтIал Сулейман».

Съезд кьиле фидай вахтунда къецел марф къвазвай. Горькийди вичиз икьван зурба къимет гайилани, Сулейман  вич вичивай квахьнавачир, ада умунвилелди хабар кьуна: «Яраб исятда Агъа СтIалдал марф къвазватIа? Ана исятда марф гзаф герек тир…»

Ада мадни вичихъ галаз съезддиз атанвай Эффенди Капиевавай хабар кьунай: «Хъсан жедай, эгер вуна хуьре амай зи къунши кьуьзуьдан гьал гьикI ятIа хабар кьунайтIа». ИкI лагьана, Сулейман кефсуз яз мугьманханада амай ЦIадаса Гьамзатал кьил чIугваз фенай. Ингье Сулейман­ гьамиша гьа ихьтин кас тир. Вири крара гьам дагъви, гьам шаир яз, бедендин вири клеткайралди ам Дагъус­тандихъ, Ватандихъ, уьл­кведихъ галаз датIана сих алакъа­да хьана.

1935-йис. Дагъустандин делегация Москвада партиядин ва гьукуматдин руководителрин — Стали­нан, Орджоникидзедин, Микоя­нан­ патав гва. Гьар садавай гьалар­ гьикI ятIа, Дагъустанда вуч хабарар аватIа жузазва. Сулеймана лугьузва: «Юлдаш Сталин, эгер же­датIа, вуна чи Герейханован тIва­рунихъ галай совхоздиз куьмек це». Самурскийдиз, Сулейманан къвала гъил эцяна,  ам акъвазариз кIан хьана, чна адаз куьмекар чкадал жагъурда лугьузва. Амма Сулеймана вичин гаф давамарзава: къуй Москвади чаз куьмек гурай. А чIавуз, чаз чидайвал, Моск­вадай Герейханован тIва­ру­нихъ га­лай совхоздиз куьмек гунни авунай.

1936-йис. Сулейманаз, Да­гъус­­танда сад лагьай касдиз яз, Ле­нинан орден ганва. Адаз, орден­ вахчуз, Москвадиз Калининан патав эвернава. Делегациядик а чIа­вуз Дагъустандин алишверишдин нар­комни квай. Кремлдиз фидалди вилик Сулейманаз лугьузва: къенин хьтин юкъуз вуна дамахдивди алукIнайтIа хъсан тир. Вал лагьайтIа, куьгьне чухва, кIурт, шаламар ала. Сифте Сулейман маса парталар алукIиз разини хьана. Амма гьа Кремлдиз физ са шумуд декьикьа амаз, мад вичин куьгьне чухва, кIурт, шаламар ахлукI хъувуна. «Завай зи парталриз аксивал ийиз жедач, — лагьана­, — зун абурухъ галаз вердиш хьанва. Эвелни-эвел зун дагъви, Да­гъус­тандин лежбер я, ахпа зун шаир я эхир». Ам вичин гьамишан­ парта­лар алаз Кремлдиз  фена, ана лезги чIалалди вичин мани лагьана.

1937-йис. СтIал Сулейман СССР-дин Верховный Советдиз­ халкьдин депутатвиле кандидат­ яз къалурнава. Халкьдин векил, зегьметчийрихъ галаз гуьруьш­миш жез, лезги хуьрера къекъвезва. Гьа са вахтунда а йис вири уьлкве паталди заландини тир. Чка-чкада гуьзлемишни тавур законсуз гужар авун кьиле физвай. Сулейманан дустарни гзафбур къакъатна. Абуруз «халкьдин душманар»­, «буржуазиядин миллетчияр» тIва­рар гана. Самурский, Коркмасов­, Алибег Тахо-Годи ва маса къагьрима­нар амукьнач. Эффенди Капиев­ Дагъустандай экъечIна финиз маж­бур хьана. Гьа и чIавуз Ломоносов, Сорокин хьтинбур Сулейманавни агатна. Адаз «буржуазиядин миллетчияр» русвагьдай шиирар теснифунин буйругъ гузва. Сулеймана­ и кар хиве кьунач. Отказна. И кардай ам вични басрухар, къурхуяр­ гу­ник акатна. «ГьикI? Гила вуна пар­тиядин тапшуругъ тамамарза­вач ман?» Амма Сулеймана яб га­нач. «За шиирар жуван рикIин эмирдалди теснифзава. Ма­сакIа завай са цIарни теснифиз жедач», — жаваб гана ада.

Гьуьлелай акьул дерин тир кас Тарки-Тау дагъдин ценерив гьуьлуьн къерехда кучукнава. Адан фикирар вири Дагъустандикай, Ва­тандикай, чи партиядикай тир. Гьар са цIарцIин дережани дагъларилай кьакьан тир.

Сулейман кечмиш хьана, амма кьенвач. Ам чи гьар садан рикIе ава, гьар са дагъвидихъ галаз санал ала, ам гьар са халкьдихъ галаз хайи хва хьиз алакъалу я. Ам вири Дагъустандин чIехи абур я. Сулейманан мани гьавиляй давам жезва, рекьин тийир адан авазри цIийи уьмуьр давамарзава, вири вахтара абуру цIийидаказ ван ­ийида.

Горькийди Дагъустандиз, Сулейманаз, кхьенай: «Къуй куь халкьди куьн хуьрай». Сулеймана чун хвена, чна ам хуьзва. Вири жуьре цIаярай, тIурфанрай экъечIиз, цIуд йисара хуьзва. Виш йисарани икI жеда.

Гьар са дагъвидин кIвални къе Агъа СтIалдихъ, Сулейман-Стальский райондихъ галаз ала­­къалу я. Чакай рахайтIа, чун Да­­гъустандин вири шаирар­ Су­лей­ман-Стальский райондай Агъа СтIалдилай я. Вучиз лагьайтIа, инаг поэзиядин Мекка я. Дагъус­тандин литературадин Эллада я.

Завай мукьвал-мукьвал ваз Сулейман акунани лугьуз хабар­ кьада. За ам акунач лугьуз, рикIи­вай гьайиф чIугвазва. Гьа са вахтунда завай, вичин сес анжах са лентинал, вични Москва себеб хьана­ кхьенвай, аламатIани, Сулейман заз акунач, адан ван хьанач лугьуз жезвач. Писателрин Съезддал­ рахай адан сес ама. И сес чаз датIана ван жезва, чи япара ава. Ам поэзиядин сес я. Адаз яб гуз, чна зурба ашукьдин садрани туьхуьн тийидай сесиникай фикирзава.

Сулейман кьена кучукдайла­, зун авачир. Амма зи кIвале зун сифте яз шехьна. Им чIехи дерт, еке къакъатун тир. Зи буба, зи рикIел алама, зи кIвал, хизан, хуьр Сулейманахъ галаз кIевелай алакъалу я. Чи кIвалени адан мугьманар хьана лагьана ваъ. А мугьманар чиниз, гьакъикъатдани, адан теклифдалди къвезвай. Им хьайи кар я.  Мугьманри чав адан мецелай саламар агакьардай.

Зи бубани адахъ галаз лап кIевелай дустар тир. 1934-йисуз, зи рикIел алама, чи кIвализ бубади, лап багьа савкьат яз, СтIал Сулейманан шииррин ктаб хканай. Адал аламатдин автограф алай: чернилдай кьежирна, илиснавай Сулейманан тупIарин шикил. Эхь, ада кхьидачир, ада лугьудай…

Чи писателрин союздин кIва­ле СтIал Сулейманан, Гьамзат ЦIа­дасадин, АбутIалиб Гъафурован портретар куьрсарнава. Са сеферда жегьил писателрикай — авангардистрикай, вичихъ обра­зование авай, амма хайи чIал ри­кIелай алатнавай сада, вичиз вич иллаки бегенмиш яз, кьилел тIес алаз, хура галстук аваз, чи яшлу писателрикай садавай, зи рикIел алама, халкьдин шаир, Юсуп Хаппалаевавай хабар кьуна: «Кьилел хъицикь алай и чубан вуж я?» Юсуп Хаппалаева, гежел вегьин тавуна, за къени а жавабдал гьейранвалзава, а дамахар гвай жегьилдиз лагьана: «А чубандиз и вун хьтин хипер агъзурралди ава…»

Ихьтин жаваб гуниз вичин халкьдин адетрив, яшлу несилрин рекьив, халкьдин тарихдив, руьгьдив, къанажагъдив гьуьрметсуздаказ эгечIзавай гьар са кас ла­йихлу я. Чна садани масакIа жаваб гунни ийидач.

Гьеле Александр Дюмади лагьанай: савадсуз и дагъвийрин ахлакь ва культура савадлувал вилик фенвай европавийрилай хейлин вине авай. Гагь-гагь икIни жедайди я!

Гьамзат ЦIадасади Сулейма­наз цIуд­ралди вичин шиирар бахш­нава. Гьам адал чан аламаз, гьам кьейидалай кьулухъни. Адан ктабар таржума авуна, биография кхьена. Чаз амай шаиррихъ галаз санал Сулейман хуьнин веси туна. И кардалди за жув бахтлу кас яз гьисабзава.

Зи бахтлувилихъ мад са себеб ава. СтIал Сулейманаз вичивай садрани чара тахьай чуьнгуьр авай. Вичин чIалар теснифдайла, адан гъиле а чуьнгуьр жедай. ­Уьмуьрдин эхирдай ада а чуьнгуьр, ядигар яз, вичин рикI алай дуст ва переводчик Эффенди Капиеваз багъишна. Ма, Эффенди, на и чуьнгуьр гваз, Дагъустандиз мани лугьун давамара. Капиеван кIвале а чуьнгуьр лап багьа ядигар яз хуьзвай.

Зи кIвалени гзаф савкьатар­, ядигарар, яргъал уьлквейрай гваз хтай шейэр ава. Амма са шумуд йис идалай вилик Эффенди Капиеван папа, вич Махачкъаладиз атайла, зи кIвализ Сулеймана Эффендидиз гайи чуьнгуьр гъана. Идалай багьа савкьат зун патал мад бажагьат жеда. Амма за ам жуван кIвале хуьдач. За ам маса жегьил юлдашрив вахкуда. Къуй абуру Сулейманан тIвар, машгьурвал, адан поэзиядин рангар ва гьиссер, авазлувал ва сеслувал виш йисара садалай масадал агакьаррай.

Сулейманан чIехи бажарагъдин булахдай яд хъвайиди бахтлу кас я. Халис дагъви, дагъус­танви хьун патал Сулеймана хьиз Да­гъустандикай мани лугьуз чирна кIанда. Дагъустандин халкьарин дуствилин чешне вири дуьньядиз чешне я. И дуствал хуьнни чаз Сулеймана тунвай веси я. Къуй Сулейманан рекьин тийидай жавагьирри вирибур гьамиша гьейранаррай.