Гьажи Давуд — Ширванда гьукуматдин диб эцигай кас 1680-йисуз гилан девирда Ахцегь райондин Чеперин хуьре дидедиз хьана. Вичин девирда ам пара чирвал авай кас хьана. Хайи лезги чIалалай гъейри, адаз туьрк, араб, перс чIаларни чидай. Гьажи Давуда вичин девирдин пара важиблу пачагьлугърин Россиядин, Туьркия­дин ва Ирандин  алакъаяр гуьнгуьна туна, вичин союзникрихъ галаз санал са шумудра душманрин винел гъалибвал къачуна. Адан виридалайни зурба ва ишигълу гъалибвал Сефевидрин меркез Ардабил шегьер къачун хьана.

Кавказда Имам Шамилани еке машгьурвал къазанмишайди сир туш. Къе адан тIвар Кавказдин шегьеррин яргъи куьчейрал, майданрал, са бязи идарайрал ала. Чечнядин — Грозныйда,  Абхазиядин — Сухумида, Азербайжандин — Бакуда, Туьркиядин Стамбулдани кваз адан тIвар ава. Да­гъустандин шегьерра — Махачкъалада, Избербашда, Буйнакскда, Хасавюртда… Шамилан тIвар Дагъустандин халкьарин уьтквемвилин ва азадвилин лишан я.

Дагъустандин меденият араб меде­ниятдихъ галаз алакъалу, чна чпин тIва­рар кьазвай и алимралди машгьур я: Къудатлидай тир Мегьамед, Абдулгьамид Дагъустанви, Садрудин Сулейман (лезги), Абдул Къасим Маамар (Дербент), Мегебдай тир Дамадан, Шамгудай тир Иса, Усишадай тир Дауд, Курадай тир Магьада, Шиназви Исмаил, ЧIохдай тир Магьада ва масабур. Абурукай гьеле ХVІ-ХVІІІ асирра Кьиблепатан мусурманрин энциклопедийра (ви­ри дуьньядикай хабарар ганвай ктабра) кхьенва.

Дагъустанвияр — тIвар-ван кьуд патаз­ акъат­навай камаллу арифдарар: лезги­ Ярагъви Мегьамед, аварар Мегьамед-ТIа­гьир Къа­рахви ва Гьажи-Мегьамед Сог­рат­ливи,­ азербайжанви Мегьамед Али Къазем-Бег, лезги Алкьвадарви Гьасан эфенди, дарги Акушави Али-Гьажи, къумукь Мегьамед эфенди Османов, лаквияр Къази-Къумухви Жамалутдин, Гьасан Гьузунов, Али Къаяев ва гзаф масабур. Абуру вирида Кавказдилай яргъарани машгьурвал къазанмишна. Абуруз дегь заманайрин тарих, философия, астрономия, математика, динар, гзаф чIалар хъсандиз чидай. Абуру инсанриз намуслубурни гъейратлубур жез, сад-садав къенивилелди эгечIиз, жемятдиз, чилиз ва тIебиатдиз гьуьрмет ийиз, инсанрин арада дуствал мягькемариз, сада-садаз куьмекар гуз чирзавай.

Чи девирдани машгьур алимар, инженерар, духтурар, экономистар, философар, тарихчияр, чIаларин пешекарар, машгьур фялеяр, чилин майишатдин ва малдарвилин рекьяй кар чидай инсанар, заргарар, эцигунардай устIарар, уьзуьмчияр ва гзаф маса кеспийрин устадар акъатуналди, Дагъустандин тIвар,  вири дуьньядиз малум хьанва.

Алай девирдин илим ва образование Дагъустандиз Россиядин куьмекдалди атана. Дагъустанвийри чи респуб­ликада илимдин ахтармишунар кьиле тухуз эгечIай урус алимриз екез гьуьрметзава. Вужар я абур? Академикар тир Пётр Карлович Услар, Николай Иванович Пирогов, Василий Васильевич Докучаев, Николай Яковлевич Марр, Игнатий Юлианович Крачковский, Иосиф Абгарович Орбели, Георгий Георгиевич Круглов, Николай Иванович Вавилов, Иван Иванович Мещанинов, Алекандр Васильевич Вишневский, Саак Михайлович Цидильковский, профессор Игнатий Осипович Брод ва гзаф масабур.

Илимдин хилер зурбаз вилик тухунин рекье чIугвазвай зегьметдай Дагъустандин алимар жуьреба-жуьре акаде­мий­рин член-корреспондентар хьана. Абурун арада СССР-дин медицинадин илимрин Академиядин член-кор­рес­пон­дент Р.П. Аскерханов, СССР-дин педагогикадин илим­рин­ Академиядин член-корреспондент А.М. Мегьамедов, Россиядин медицинадин илимрин Академиядин член-кор­респондент М.А. Омаров, Россиядин хуьруьн майи­шат­дин илимрин Академиядин член-кор­респондент М.М. Жамбулатов, Россиядин­ образованидин Академиядин член-коррес­пондентар О.А. Омаров, Д.М. Маллаев ава.

Россиядин илимрин академийрин член-корреспон­дент­виле гьакIни физик­ Х.А. Амирханов (1979-й.) ва литерату­ро­вед Гь.Гь. Гьамзатов (1984-й.) кьабулна­. Гуьгъуьнлай и Академиядин членар-кор­респондентар мадни вад дагъус­танвидикай хьана. Ингье абур: минеролог А.М. Асхабов, фи­лософ А.А. Гьуьсейнов, тарихчи М.А. Дандамаев, биолог М. М-Р.  Мегьам­едов, физик И.К. Камилов. 2000-йисуз­ РАН-дин член-корреспондентвиле Россиядин археология­дин институтдин директор Р.М. Мунчаев, чIалан ва лите­ра­турадин Институтдин директор (и Институт Россиядин илимрин Академиядин Дагъустандин ахтармишунрин центрадик акатзава) Гьажи Гьамзатович Гьамзатов РАН-дин хсуси членвиле кьабулна. ТIвар-ван авай алим Шамиль Гимбатович Алиевакай Россиядин космонавтикадин академик хьана. 2009-йисуз — педагогикадин доктор, профессор Маллаев Жафар Михайловичакай Россиядин педаговилин илимрин Академиядин член-корреспондент. 2014-йисуз Гаппаров Минкаил Мегьамедович РАН-дин член-кор­респондентвилиз кьабулна. 2019-йисуз­ советрин ва Рос­сия­дин археолог Хизри Амирханов  Россиядин Академиядин академиквиле хкяна.

Чи республикадивай яргъара яшамиш хьайи ва жезвай дагъустанви алимар, архитектор Абдулла Агьмедов, духтур Гавриил Илизаров, физик Амир Амаев ва гзаф масабур дуьньяда машгьур инсанар я.

Алай вахтунда Дагъустанда илимдин ахтармишунрал 5 агъзурни 160 алим машгъул я. Абурун жергеда илимрин­ 650 доктор, 3000-далай виниз кандидатар, ахтармишунар кьиле тухузвай илимдин 3000 къуллугъчи ава. Им чахъ илимдиз, Дагъустандиз, Россиядиз вафалу тамам чIехи кIе­ретI алимар ава лагьай чIал я.

ТIвар-ван авай генералар: генерал-полковникар тир Мегьамед Танкаев ва Сергей Меликов, Халиловар (бубани хва), Шайдаевар (Мегьамед-Гьанифа ва Гьажи-Къурбан), Омар Муртазалиев, Муьгьуьдин Къагьриманов, Мегьамед Тиномегьамедов, Тагьир Эминов, Рамазан Жафаров, Тагьир Гьажиев, Россиядин Игитар тир генералар Гьайдар Гьа­жиев, Рустам Мурадов, Эседулла Абачев;  адмиралар: Георгий (Гьуьсейн) Лезгинцев ва Альберт Гьажиев дагъус­танвияр я.

Дагъустандихъ тIвар-ван акъатнавай лётчик-космонавт, Россиядин Игит Муса Манаров ва лётчик-испытатель, Россиядин Игит Мегьамед Толбоев ава.

Эхиримжи йисара Украинада кьиле физвай дяведин махсус серенжемда са кьадар дагъустанвийри Россиядин Игит лагьай тIвар къазанмишнава. СВО-да уьтквемвилелди иштарак авун Россиядин Игитвилин тIварцIиз лайихлу хьайи 13 дагъустанвидал:  Залибег Умаевал, Темирлан Абуталимовал, Шамиль Мегьамедовал, Михаил Абраменкодал, Исрафил Мегьамедовал, Энвер Набиевал, Руслан Къурбановал, Эседула Абачевал, Нурмегьамед Гьажимегьамедовал, Мегьамедали Мегьамеджановал, Фаргьад Худайнатовал,  Муслим Муслимовал, Мегьамед Исбакъиевал неинки Дагъустандин, гьакI вири Россиядин халкьари  дамахзава.

Са шумуд виш дагъустанви орденризни медалриз лайихлу хьанва. Ибур вири дагъустандин халкьарин игитвилин дережа, несилриз марифатдинни ахлакьдин рекьер къалурзавай чешнеяр я.

Халкьдин са жерге шаирарни писателар — Гьамзат ЦIада­­­са, СтIал Сулейман, Хуьруьг Тагьир, Эффенди Капиев­, Абу­­тIалиб Гъафуров, Расул Гьамзатов, Агьмедхан Абу-Ба­кар, Фазу Алиева, Рашид Рашидов, Нуратдин Юсуфов, Юсуп Хаппалаев, Шагь-Эмир Мурадов, Къияс Межидов, Анвар Аджиев, Сулейман Рабаданов, Мегьамед-Загьид Аминов, Ибрагьим Гьуьсейнов, Ханбиче Хаметова, Байрам­ Селимов,­ Расим Гьажиев, Къурбан Акимов, Сажидин Саидгьасанов, Арбен Къардаш, Майрудин Бабаханов, Фейзудин Нагъиев ва гзаф масабур Дагъустандилай яргъарани машгьур я.

Дагъустан жуьреба-жуьре рекьерай машгьур авурбурукай яз, дарги халкьдин шииратдин диб эцигай Омарла Батырай, Дагъустандин халкьдин шаир Расул Гьамзатов, Халкьдин художник Манаба Мегьамедова, художник Халилбег Мусаясул, академик Гьажи Гьамзатов, генерал Салигь Халилов, Дагъустандин театрдин диб эцигай режиссер ва артист Гьамид Рустамов, Россиядин ва Дагъустандин халкьдин артисткаяр Рагьимат Гьажиева ва Муи Гьасанова, Гьукуматдин премиядин лауреат, композитор Мурад Кажлаев, Россиядин ва Дагъустандин халкьдин артистка Бурлият Ибрагьимова, Россиядин Игит летчик-космонавт Муса Манаров, Россиядин Игит летчик-ис­пытатель Мегьамед Толбоев, Россиядин­ ва Дагъустандин исскустводин лайихлу дея­тель Мегьамед Кьасумов, Дагъустандин Халкьдин художник, скульптор Гьейбат Гьейбатов ва масабур къалуриз жеда.

Алай вахтунда Дагъустанда бажарагълу вишелай гзаф писателрини шаирри шиирар, гьикаярар, повестар ва романар яратмишзава. Дагъустандин писателринни шаиррин эсерар чкадин 13 чIалал, урус чIалал, Россиядин ва дуьньядин гзаф чIалариз таржума авуна, акъудзава. ИкI, месела, тIвар-ван авай лезги писатель, Дагъустан Республикадин СтIал Сулейманан тIварунихъ галай премиядин лауреат Расим Гьажидин «Стхайрин йифен гуьруьш» повесть лап еке тираж аваз урус чIалал «Роман-газетди» чапна. Гьа и повесть финн, ингилис, немс, френг, поляк чIаларалдини акъатнава.

Дагъустан вичиз тешпигь авачир искусстводин уьлкве я. Манийринни кьуьлерин «Лезгинка», «Ватан», «Къази-Къумух», «Асса», «Бахтлу аялвал» ва маса ансамблар Дагъустандилай яргъарани машгьур я.

Дагъустандин халкьарихъ чпин милли театрар ва девлетлу музеяр ава. Къизилдикайни гимишдикай гуьрчег безекар, хъенчIин къапар туькIуьрзавай чIехи устадарни машгьур я. Ингье абур: Расул Алиханов, Гьажи-Багьмуд Мегьамедов, Багьмуд Тубчиев, Манаба Мегьамедова, Зубайдат Умалаева, Хадижат Бизалкъурбанова, Хадижат Омарова, Хадижат Шаммадаева, Гьамзат Къазимагьамедов ва гзаф масабур.

Гамар храдай, кIарасдин алатар, къапар, тIурар, кIараб­дин затIар расдай, къванцин ва яракьар ийидай устадралдини Дагъустан дуьньядиз машгьур хьанва. Дагъустандин музейра кьегьал аскерри ишлемишай аламатдин гуьзел алатар, яракьар, зегьметдин алатар, суварриз алукIдай парталар, гъилин кхьинрин ктабар ва гзаф маса шейэр ава.

Дагъустанди дуьньядиз машгьур художникарни скульпторар, композиторар­ни артистар ганва: художникар Халил Мусаев, Муэтдин Араби Жамал, Юнусилау Мегьамед Къагьир-Магьама; скульпторар: Аскар Сарыджа, Гьейбат Гьейбатов, Анатолий Ягудаев; композиторар: Готфрид Гьасанов, Сергей Агъабабов, Мурад Кажлаев, Ширвани Чалаев, Сейфуллагь Керимов, Наби Дагиров, Мегьамед Гьуьсейнов, Мегьамед Кьасумов, Маина Абдулмуталибова; халкьдин артистар: Рагьимат Гьажиева, Барият Мурадова, Дурия Рагьимова, Патимат Хизроева, Гьамид Рустамов,­ Магьмуд Абдулхаликьов, Мурадхан Къухмазов, Шамси Къухмазова, Зильфи Къухмазова, Абдулкъадир Сайдумов, Эседуллагь Наврузбегов, Суьлгьуьят Гьажиева, Тарлан Мамедов, Исамудин Агьмедов, Фаризат Зейналова, Роза Максумова, Ибрамхалил Рамазанов, Руслан Пирвердиев, Дилара Надирова, Къагьриман Ибрагьимов  ва гзаф масабур.

Дагъустан тIвар-ван авай спортсменралди, дуьньядин ва олимпиададин чем­пионралдини машгьур я. Абурун арадай яз, Али Алиеван, Юрий Шагьмурадован, Руслан Ашуралиеван, Арсен Аллагьвердиеван ва масабурун тIварар кьаз жеда. Дагъустандихъ Олимпиададин са кьадар чемпионар ава: Загалав Абдулбегов, Владимир Юмин, Мегьамед-Гьасан Абушев, Сайпулла Абсаидов, Владимир Назлымов, Гьажимурад Мегьамедов, Мурад Умаханов, Сайгид Муртузалиев, Елена Исинбаева, Гьайдарбег Гьайдарбегов, Мавлет Батыров, Гьажимурад Батыров, Рамазан Ирбайханов, Бувайсар ва Адам Сайтиевар, Ширвани Мурадов, Абдурашид Садуллаев (кьве сеферда) ва масабур. Санлай къачур­ла, Дагъустанди Россиядиз спортдин жуьреба-жуьре акъажунрай саки вишев агакьна дуьньядин чемпионар ганва.

Дагъустандин халкьарин ахлакьдинни медениятдин ирс лап зурбади я. Ам виш йисаралди чи къайгъудар бубайри, чIехи бубайри, ата-бубайри арадал гъана. Къенин­ девирдин ва къведай несилри ам хуьдайдахъ ва артухардайдахъ, чи халкьар, чIехи Ватан чпин вафалу краралди, алакьунралди машгьурдайдахъ  ва гьа икI халис ватанпересрин кьадар мадни гзаф жедайдахъ инанмишвал къалуриз кIанзава.

Къуй чи гьар са ватанэгьлидихъ шадвал гъидай зурба агалкьунар хьурай! Къуй алукьзавай цIийи йисуз дуьньяда ислягьвили агъавалрай!

Шайдабег  Мирзоев,

РСФСР-дин халкьдин марифатдин отличник,

Дагъустандин илимдин лайихлу деятель,

ДНИИП-дин сектордин заведующий, ДГПУ-дин профессор