Алай девирда Россияда ва Дагъустанда яшайишдин саки вири (иллаки кIелунинни тербиядин) хилерин жавабдар регьберри несилриз дерин чирвилер гуниз, абурук ватанпересвилин ва зегьметкешвилин руьгь кутуниз артух фикир гузва. Идахъ га­лаз алакъалу яз шегьерра, районра агроклассар ва агроколледжар арадал къвезва. И месэлаяр чкадин яшайишдиз кутугайвал дериндай гьялун патал, чи фикирдалди, халкьдин виш йисарин тежрибани рикIел хуьн ва карда ишлемишун лазим къвезва.

Ватан. Яраб инсандиз Ватандилай зурба, адалай мукьва, багьа вуч, аватIа? Дуьньядал гьар са шейиниз, гьатта шурван­ пепедизни, цицIибдизни, нуькIрезни кваз ви­чин ери-бине ава. Гьар са инсандиз лагьайтIа, вич хайи Ватан ава.

Ша чна, чун гьеле кьепIина, дидединни­ бу­­бадин къужахда амаз, таниш гафар ри­кIел хкин: «мукьвади» (хайиди), «хайибур», «мукьва кас», «чешме», «тIебиат», «чи ватан», «хайи ватан», «диде ватан», «чан зи хайи диде ватан». И гафарин, келимайрин­ манайриз фикир гана кьатIунайла, дериндай аннамишайла, чаз гьар са инсан патал Ватан квелай башламишзаватIа аквазва. Гьелбетда, Ватан диде-бубадилай башламишзава. «Низ вичин хайи диде, буба кIан­заватIа, гьадаз Ватанни кIан жеда!», «Гьар са къушрахъ вичин муг ава», «Ватан авачир инсан мани течир билбил хьиз я», «Ватан хайи ди­де­ я, гъурбат — тахай диде», «Ватан кIвал я, халкьни — хизан», «Дидени Ватан са гафар я», «Дувулар галачир тар, Ватан авачир инсан­ жедач» — лугьузва лезги халкьдин акьулди.

Диде-бубани, Ватанни чахъ гьар садахъ, чун хайи йикъалай хьанва. Жув хайибур гьикI хкягъиз жедачтIа, гьакI Ватанни хкя­гъиз­ жедач. Абур инсандиз са сеферда ва вичин уьмуьрдин эхирдалди гузва. Ватандивай вич чун галачизни кьиле тухуз жеда. Амма чавай чун Ватан галачиз са жуьредани кьиле тухуз жедач. «Ватан авачирди авара жеда», «Ватан авачирдаз девлетди тIям гудач», «Ватан авачирди уьмуьрлух бахтикъара я», «Диде-ватан вилин нини хьиз хуьх» — тагькимарзава лезги халкьдин намусди.

Ватан чир хьун, Ватан кIан хьун, хайи Ватан хуьн — им инсандин намуслувилин сад лагьай лишан я. ИкI, Ватандин гъавурда дуьньядин вири халкьар, абурухъ галаз чунни акьазва. ИкI чи чIехи бубайрини дидейри лагьана. Абуруз жуван Ватан — Дагъус­тан лап рикIивай кIан хьана. Чаз Ватан багьа жеда, чна чи вафалу краралди Ватан машгьурда, Ватандини чун хуьда ва чи алакьунриз кутугай къимет гуда.

 

Адет икI я, гъвечIи дуст

Хар къвадайла, дагъдин кIама сел жеда,

Саймиш тавур цуьк билбилдив хъел жеда,

Гьуьрмет авай хуьре межлис-мел жеда,

За лугьун ваз адет икI я, гъвечIи дуст.

 

Салам це на инсан алай чкадал,

Зарафатмир таниш тушир суфрадал,

Са чIавузни хъуьремир вун чарадал,

За лугьун ваз адет икI я, гъвечIи дуст.

 

Пис инсандихъ хъсанвалдай вахт жедач,

Ватан маса гайи касдихъ бахт жедач,

Халкь галачиз пачагьдихъ гьич тахт жедач,

За лугьун ваз адет икI я, гъвечIи дуст.

 

Гатуз къарагъ фад пакаман сегьердиз,

Ният мийир чара касдин бегьердиз,

Муьфте незвай фу ухшар я зегьердиз,

За лугьун ваз адет икI я, гъвечIи дуст.

 

Гьуьрмет хуьх на чIехиданни гъвечIидан,

Чира къадир ацIайданни ичIидан,

Чира рангар экуьданни мичIидан,

За лугьун ваз адет икI я, гъвечIи дуст.

 

Фикир ая гьар вегьезвай къадамдал,

Кьуьл ийимир гьар язавай макьамдал,

Гьахълу гафар рахамир вун айгьамдал,

За лугьун ваз адет икI я, гъвечIи дуст.

 

РикIел хуьх на лугьузвай гаф чIехида,

Кьада кицIи — расудани рехида,

Къаних инсан тух тахьана рекьида,

За лугьун ваз адет икI я, гъвечIи дуст.

 

КIвалах тийиз, вун куьчейра гьат мийир,

Пулдин вилик икрамиз, юкь къат мийир,

Намус патал женг чIугу, гьич кат мийир,

За лугьун ваз адет икI я, гъвечIи дуст.

Шихмурад  Агъакеримов

Играми ватанэгьлияр! Гьар са инсандин кIел-кхьинин, чирвилерихъ ялунин нетижа уьмуьрда са вафалу пешекар инсан жедай дурумлу камар къачун я. Амма халис ватанэгьлияр хьун патал сифтени-сифте жуван хайи чIалан, адетрин, хайи хуьруьн, райондин, шегьердин, Лезгистандин, республикадин ери-бине, адан девлетлу меденият чир хьана кIанда. Гьавиляй, гежел вегьин тавуна, лезги чIалалди агъадихъ ганвай тартибда аваз жуван халкьдин медениятди дережаяр, кхьена, кIватI хъувуна, жуваз чирна ва абурукай жуван уьмуьрда менфят къачун лазим къвезва. Медениятдин дережаяр ибур я:

1) инсандин бедендихъ галаз алакъалу паяр, инсанрин тIварар,  вафалувилер, нукьсанар, начагъвилер, уьзуьрар, кефсуз­вилер сагъардай халкьдин дарманар (ве­кьер-кьалар, набататар, емишар);

2) инсанрихъ галаз алакъалу тIварар — мукьва-кьилияр, пешеяр, инсанар машгъул тир кIвалахар, адетрин кьетIенвилер, инсанрин къилихар, акунар ва мсб;

3) тIуьнар ва ишлемишзавай шейэр (продуктар): гъуьруькай ийидай недай хуьрекар, фар, якIун хуьрекар, хъчарикай ва майвайрикай гьазурдай хуьрекар;

4) кIвале гьар юкъуз чарасуз ишлемишзавай къапар, кIаникай ва винелай алукIдай парталар, кьилел алукIдай шейэр, итимрин ва дишегьлийрин кIвачин къапар, безекар;

5) дараматрин, кIвалер эцигдай материалрин, устIаррин алатрин, кIвалерин паярин, жемят патал эцигнавай умуми дараматрин тIварар;

6) чуьллерин, уьруьшрин тIварар: дагъларин, никIерин, кьваларин, пак тир михьи чкайрин, магьлейрин, булахрин, чешмейрин тIварар.

7) чил ва набататар, чилин ва накьвадин, хуьруьн майишатдин алатар, магьсулрин тIварар, бегьер кIватI хъийидай, регъведай ва гьанра герек къведай алатар;

8) къени набататрин тIварар: тарар, кул-кусар, майваяр, багъларин тарар, саларин ва бахчайрин майваяр, векьерин тIварар;

9) кIвалин ва вагьши гьайванар, кIвалин ва чуьлдин къушар, гьашаратар, балугъар, гъуьлягъар ва мсб;

10) хуьре-кIвале, халкьдин (лезгийрин)­, дагъустанвийрин арада ва Россияда  тIвар-ван авай арифдар пешекарар: малдарарни магьсулдарар, алимарни муаллимар, духтурарни жерягьар, шаирарни писателар­, композиторарни музыкантар, артистарни солистар, заргарарни скульпторар, аске­рар­­ни пагьливанар, спортсменарни гьар йи­къан­ зегьметкешар: къванцин, харат, ракьун устIарар ва масабур.

 

Бубайрин гаф

Вун хва ятIа хайи чилин,

АватIа вахъ акьул кьилин,

Бубайрин ирс хвена милли,

Ам хкаждай ял жагъура.

 

Гьамиша яхъ дуствал вине,

Дидеди хьиз аял — гине,

Сабурлувал хвена рикIе,

Душмандин хиял жагъура.

 

Вахт атайла хийирдиз ви,

Къаст рикIе хьухь мягькем, кIеви,

Лезги намус — гьамга михьи

Хуьдай жуьрэт, гьал жагъура.

 

Куь бубайри куьн паталди

Чан къурбандна, кана цIалди.

Мелгьем жедай рикIин тIалдиз

Халкьдин, шаир, чIал жагъура.

Шагьбала Шагьбалаев

Гьар са кас зегьмет кIани, акьуллу, ­намуслу, бажарагълу инсан яз кIвачел акьалтун — им халкьдин кьилин истеми­шун я.

Лезги халкьдин са кьадар мисалри инсандин ахлакь, адак инсанвилин хесетар кутунин карда важиблу чка зегьметди кьазвайди къалурзава. «КIвалах инсандин намус я», «Сенят инсандин хазина я», «Зегьмет, зегьмет, мад зегьмет — ингье еке девлет»­, «КIвалахди инсан гумрагьарда», — къейдзава ми­салри. Зегьметди инсан гуьрчегарзава, жемятдин вилик виниз акъудзава.

Идахъ галаз сад хьиз, лезги халкьди мисалрин куьмекдалди темпеларни гьиллебазар русвагьзава, абуруз таъсир авунин фикирдалди туьгьметзава: «Недайла, чIехи тIур кьада, кIвалахдайла — серин кьур», «Балугъ кIанида тум це твада», «Кап ягъ лагьайла, дабанда цаз авалда», «Ксай месик чими иситIа кIан жемир».

Къачун чна ихьтин мисалар: «Ваз кIан­да­тIа виртни фу, къачу гъиле пер, кьусу», «Вирт, вирт лугьуналди, сив ширин жедач»­, «Накьан йикъан гьисабдай кIвалах». И мисал­рин мана-метлебди инсандин яшайиш­, тIуьн-хъун, мал-девлет, суьрсет ва авадан­вал зегьметдилай аслу тирди кIевелай тайи­­нарзава.

Неинки зегьмет чIугун, гьакI зегьмет  чIу­гунин тайин вахтунал амал авунизни лезги халкьди еке фикир ганва. И жигьетдай­ чпихъ еке метлеб авай ихьтин мисалар машгьур я: «Гатуз юрфар чими тавурда­вай абур хъуьтIуьз чими ийиз жедач», «ХъуьтIуьн гьазурвал — гатуз, гатун гьазурвал хъуьтIуьз авуна кIанда». Ахпани кьий, пакани — чан гъиляй-гъилиз», «Пака лагьай миргихъ тум хьанач», «Къенин кIвалах пакадал вегьемир» ва мсб.

«ТIимилни хьуй, гьангула хьуй» мисалди гьар са кIвалахдив дикъетдивди, рикI гваз эгечIун ва гьар са кар хъсан еридиз гъана акьалтIарун лазим тирди къейдзава.

Халкьдин педагогикади зегьметдихъай катзавайбур беябурзава, абурал ягьанатдалди хъуьруьнарзава: «Вири — меле, Мегьрибан — регъве», «Са юкъуз — кIвалах, кьве юкъуз, рагъ гуз, — цлахъ», «Вири цана хьайила, Мелик кIвале ава».

Лезгийри вири девирра сеняткарвилиз еке къимет гуз хьана. «Гьар са кардиз вичин устIар ава», «УстIардин гъилер къизил я, ашукьдин бейтер — кьезил», «УстIардин гьунар алатрилай аслу я», «УстIар кардалди чир жеда» — лугьузва халкьди. И фикир хайи лезги чIалан са кьадар дурумлу ибарайрини субутзава. «Къизилдин гъилер», «кардин устад» лугьуз, зегьметчидин тариф ийида лезгийри. Халкьдин фикиррин кьетIен мурад акьалтзавай несил зегьметдал рикI алаз чIехи авун я. Зегьметчийрин тариф авуналди, халкьди абур жегьил несилдиз чешне яз эцигзава, гьар са жегьилдиз устадрин дережа кьаз эверзава.

Лезги халкьдин педагогикади къейдзава хьи, кар алакь тийидай,  зегьметдал рикI алачир инсандин гъилери хъсан нетижаяр гудач. «Алакь тийидай кар гъиле кьамир», «Крчар эцигиз алахъайла, япарни алатна», «Лит къуьнуьхъ хьуналди, чубан жедач». Гьакъикъатда бейкар инсанрин краринни гафарин алакъа зайиф тирди халкьдиз ашкара хьанва. Ихьтинбурукай халкьди «Гафар — яргъи, крар — куьруь», «Къакъраяр — къазранбур, какаяр — нуькIренбур», «Гафар — санай, крар — масанай», «ЧIуру никIик кьалар жеда, затI туширдав чIалар жеда» лу­гъузва.

Халкьдин тежрибади къалурзавайвал, къимет инсандин гуьрчег, цIалцIам гафариз, ада ийизвай дамахдиз ваъ, тамамарза­вай кIвалахдиз, агалкьунриз, намуслуви­лиз, баркаллувилиз ва инсанпересвилиз гана кIанда: «КIвалахдик квачир перци муьрхъ кьада», «Игит кьейила, тIвар амукьда, устIар кьейила, — кар….

Халкьдин педагогикади аялрик эдеб-на­мусдин, гьахълувилин гьис­сер кутуниз эверзава: «Намуссузвилелди яшамиш жедалди, намуслувилелди кьиникь хъсан я», «Гьая авачирдахъ иманни жедач», «Инсанвал маса къачуз жедай затI туш».

Лезги халкьдин педагогикада важиблу чка вафалувилиз, игитвилиз ва уьтквемвилиз эверзавай мисалри кьазва: «Шив кьейи­ла, пурар амукьда, игит кьейила — тIвар», «Игитдин суфра ачух жеда», «Игит сад­ра­­ ре­кьида, кичIеди — вишра», «Алчах яз амукьдалди, викIегьвилелди кьиникь хъсан я». Ажуз рикI авайбур негьзава: «Къуьрен рикI авай аждагьан», «Ягъиз тежедайда чIехи къван кьада». Лазимсуз игитвилерни лезги халкьдиз хуш туш абурун рехъ мисалралди атIузва: «Ажуз ламрал кьвед акьахда», «Итим авачир чкада итим я», «Лам гатаз тахьайла, пурар гатазва» ва мсб.

Лезгийрихъ алатай девирра чирвал, тер­бия гудай мектебар хьаначтIани, халкьди чирвилериз, кIелуниз, зигьиндиз, акьулдиз гьамиша еке къимет гуз хьана. И фикирни лезгийрин мисалра мягькемдиз гьатнава. Месела: «Акьул бармакда ваъ, кьиле­ кIанда», «Фагьумсуз аслан фад фура гьатда», «Акьуллудакай — зарар, дилидакай хийир­ жедач» «Гьар са зарарди са акьул чирда», «КIелайдан вилер — экуь, кIел тавурдан вилер буьркьуь жеда», «Гзаф чир хьайи­ла, пара къуватлу жеда», «Арифдиз ишара бес я».

Ватанперес ва зегьметкеш инсанар хьун патал гьар юкъуз жуван хайи халкьдин хийирдиз са гаф кьванни лугьун, менфятдин са кар кьванни авун лазим къвезва. Къуй чи жегьилар намуслу, уьтквем, арифдар инсанар хьурай.

Шайдабег  Мирзоев,

ДГПУ-дин профессор,

ДНИИП-дин педагогикадин сектордин заведующий