«Россия» телеканалдин «Парламентдин сят» передачадиз килигун, чи депутатрин кIвалахдикай чирвилер артухарун адетдиз элкъвенвай кар я. ИкI, и мукьвара акур са передачади зун лап тажубарна. Зун хьиз, депутатарни мягьтел хьанвай. Садбур агъунни авунач. Малумат бейнида ацакьдайди тушир. 2020-2023-йисара Россиядин издательствойра чапдай акъудай аялрин литературадин 60 процент акьалтзавай несилдин къанажагъдиз чIуру патахъай­ таъсирза­вайди, аялрин бейнида зиянлу фикирар, амалар твазвайди я!

Аялрин литературадиз талукь ихьтин сир депутатриз Россиядин писателрин союздин аялрин  ктабрин рекьяй Советдин председатель Николай Нилова ачухна. Лугьун хьи, гзафбур фалужди акIажарай хьтин гьалдиз атана. Николай Вячеславович кьиле авай Советди 186 издательствода чапнавай аялрин 930 ктаб ахтармишна. Малум хьайивал, аялрин литературада тайин тир манайрин къурулуш арадал гъанвай. Аялрин ктабра датIана гьалтзавай кар алай вад тема авай.

Сад лагьайди: хаинвал авун, юлдашни, дустни, уьлквени, жемиятни маса гун ва жуван макьсад, мурад кьилиз акъудун.

Кьвед лагьайди: инсан гьайван, ва я гьадаз ухшар я. Вини дережадин идеалар, руьгьдин ивирар, диндихъ инанмишвал герек авайди туш. Саки вири ктабар гьайванар тир инсанрив ацIанва. Абуру инсанри хьиз алукIзава, гьабур хьиз къекъвезва, амма абур инсанар туш.

Пуд лагьайди: социальный ролар дегишарун. Итимдиз ва дишегьлидиз талукь тIебии тир адетар, къайдаяр инкарзава. Гадайрикай ватан хуьдайбур, игитар хьун герек туш. Рушариз хизандин къиметлу ивирар, адетар чир хьун лазим туш. Хизан къиметсуз, метлебсуз са шей я.

Кьуд лагьайди: адетдин нормайривай къерех хьун. Эгер вак са гьихьтин ятIани синихар кватIа, лап хъсан я. Абурукай азад хьун ерли герек авач. Жуван дережа хкажун, уьмуьр тамамди авун патал алахъунни кепекдик квачир кар я.

Вад лагьайди: жуван гележегдин патахъай къайгъусузди хьун. Ам гьихьтинди жедатIа, адакай фикир тавун. Акатайвал яшамиш хьун.

Н.Нилова мисал патал Моск­вадин «Поляндрия» издательство­да 3 агъзур экземплярдин кьадарда аваз акъуднавай Италиядин писатель Кристина Беллемодин «Солдатик» ктаб къалурна. Рангарин шикилралди, суьретралдини чIагурнавай ктабда Ватан хуьзвайдал хъуьрезва­. Ктаб кIелзавайди ахьтин фикирдал гъизва хьи, хаинвал авуна, аскервилин кьин чIурна, женгинин майдандилай катун хъсан кар я. Украинада Донбасс хуьн, гьужумриз акси акъвазун патал дяведин махсус серенжем кьиле тухузвайла, Москвада, таржума авуна, ихьтин ктаб акъудзава! Де лагь, ихьтин кардин гъавурда гьикI акьун лазим я?

Писателрин ахтармишунрин­ нетижайриз баянар гудайла,­ МГИМО-дин профессор Елена По­номаревади къейдна: «Рагъ­акIидай пад чпин жуьреба-жуьре фондарин, агентрин, маса къурулушрин куьмекдалди чи аялриз тапан, къалп, хаинвилин тербия гуз, акьалтIай чIуру ерияр кутаз алахъзава. И карда мульт­фильмайрикай, музыкадикай, ки­но­дикай, модадикай, ктабрикай­ менфят къачузва. И шейэрин таъ­сирдик акатайбурукай, са рахунни алач, хаинар, тек са вич кIандайбур, анжах вичин хийирдихъ калтугнавай, психика чIур хьанвай  мутантар жеда. Ахьтинбуруз я багърияр, я дустар, я ватанни герек амукьдач».

Филологиядин илимрин доктор, профессор, Россиядин писа­телрин союздин аялрин ктаб­рин рекьяй советдин член Татьяна Федяевнадин и гафарихъ галаз рази тежедай са делилни авач. «Алай аямдин аялрин лите­ратуради, гьайиф хьи, вичин важиблу везифа — аялрин къанажагъ, ам дуьньядиз, обществодиз, тIебиатдиз, яшайишдиз килигзавай тегьер арадал гъунин карда иштиракзамач. Гила акъудзавай ктабрай  чпин кьилин макьсад — аялриз дуьзгуьн тербия гунин метлеб аквазмач. Чи аялар патал инсандин лап хъсан ерияр, къени, менфятлу крар, ватандихъ авай кIанивал къалурзавай вини дережадин еридин ктабар акъуддай вахт алукьнава. «Солдатик» хьтин ктабар акъудун давамарайтIа, чи аялрин ва уьлкведин гележег бажагьат хъсанди жеда», — лагьана профессорди.

Месэла неинки важиблуди, гьакI хаталудини я. Неинки чи аялар патал. Ингье и йикъара чи рес­публикада са жаванди, вичивай телефон вахчуна лугьуз, нажахдалди яна, диде кьена. Ихьтин татугай дуьшуьшар мадни арадал атана. Ибур чеб чпелай жезвай аламатдин мусибатар туш. Рагъ­акIидай патан тапан ивиррин, ерийрин таблигъатдин таъсирдик акатзавай жаванрин къанажагъ, психика, руьгь чIурзава, бейни 180 градусдин маса патахъ элкъуьр­зава.

Аялри, жаванри чи уьлкведа ва гьакI республикадани виликдай гьич ван тахьай хьтин тахсиркарвилериз кьил язава. Чпи чпин чандиз къаст ийизва. Диде-бубадиз акси экъечIзава. Наркотикрикай, ичкидикай дустар кьазва. Гьукумдин законрал амалзавач. Общест­вода чеб лап векъидаказ тухузва. Хизандиз, обществодиз, уьлкведиз зиян хкатзавай амалриз рехъ гузва. Чпиз са куьлуь хийир патални хаиндиз элкъвезва.

Советрин Союз чукIурайдалай инихъ РагъакIидай патан лагълагъчийри, азадвал, демократия, сергьятар алачир кIанивал, кьилдинвал, яргъи пулар, чIехи мажи­бар лугьуз неинки жегьилрин, гьакI чIехибурун кьилерни акадарна. Ельцинани регионриз «квевай туькьуьниз жедай кьван азадвал къачу» лагьанай. Адан теклиф кьабулайбурни хьана. Кьадардилай гзаф къачурбурун «азадвал» туьтуьна акIана. Садбур телеф хьана, масадбур уьлкведай катна­. Пуд лагьайбур хаинриз элкъвена…

Гьеле 1860-йисара тIвар-ван авай политик, Россияда Пруссиядин дипломат хьайи, вичел «Ракьун канцлер» тIвар акьалтай Отто фон Бисмарка аяндарвилин гафар кхьенай: «Урусрал гъалибвал къазанмишиз жедайди туш. ИкI тирдахъ чун виш йисара инанмиш хьанва. Урусрин бейнида ахлакьдин, марифатдин тапан ивирар, ерияр туна кIанда,  ахпа  абуру чпел гъалиб жедай гьал арадал гъида. Россиядихъ галаз женгерин майданда дяве авун жува жуван чандиз къаст авун я». Ада мадни лагьана: «Россиядин къуд­ратлувал зайифарун патал адакай Украина хкудна, ам Россиядиз акси акъвазарна кIанда».

Ингье ХХI асирда рагъакIидай патан уьлквейри ва США-ди Бисмаркан теклифар, меслятар кьилиз акъудзава. Гьайиф хьи, чи бязи агьалийрини, аялрин литература акъудзавай хьтинбуруни, абуруз куьмек гузва, абурун регъверин цIапуррихъ яд артухарзава.

2022-йисан 27-октябрдиз РФ-дин Президент Владимир Пути­на малумарайвал, чун тарихдин­ сергьятдал атана акъвазнава: «Ватандин ЧIехи дяве куьтягь хьайи­далай инихъ чи вилик, мумкин я, виридалайни хаталу, лугьуз те­жедай ва гьа са вахтунда лап важиб­лу цIуд йисан вахт ква. Ам уьлкве ва чи гележег патал менфятлу­ди авун гьар са агьалидин хиве ава».

И месэладин гъавурда акьуни талукь вири идарайривай истемишзава: чи аялриз, акьалтзавай несилдиз датIана фикир гун, абурун гележег фикирдаваз, уьлкведин азадвал, аслу туширвал хуьн. И кардин гъавурда аялар чебни тун герек я.

РФ-дин Государстводин Дума­ди аялрин литературадиз талукь эвер гун кьабулнава. Госдумадин хизан хуьнин рекьяй Комитетди РФ-дин Гьукуматдиз Россияда аялрин хаталу литература акъу­дунин ва гегьеншарунин вилик пад кьадай серенжемар кьабулуниз эвер ганва. Комитетдин председатель Нина Останинади вице-премьер Дмитрий Чернышенкодиз кхьенвай чарче къейднавайвал, ерисуз, ахлакьдинни марифат­дин тапан, къалп ивиррин тарифзавай литература жемият, государство патал лап хаталу я.

Советрин девирда арадал гъайи кинояр, мультфильмаяр, пи­сателрин ктабар, манияр, музыяка­ акьалтзавай несилдиз вири терефрихъай дуьзгуьн тербия­ гузвайбур, хайи макан, ватан кIанар­­­­­завайбур, зегьмет чIугунал гье­вес­­ламишзавайбур, халис инсан хьуниз куьмек гузвайбур тир. Чи аялриз гьахьтин эсерар, ктабар­, кинояр гилани, гьамишани герек я.

Диде-бубайрин хивени еке жавабдарвал ава. Аялар патал маса къачузвай ктабризни, интернетдай, телефонрай абуру къачузвай малуматризни дикъет гун, социальный сетра аялри алакъа хуьзвай ксар вужар ятIа, абурукай зиян аватIа, авачтIа чирун лазим я. Пака крар кIеве гьат тийидайвал, аялар чIуру рекье гьат тавун патал.

Абад  Азадов