Машгьур писатель, Афгъанистандин дя­ведин ветеран Сардар Абилан «Бушлат» повестди зун къарсурна. Адан автордиз дяведин мусибатар акуна. Абурай викIегьдиз экъечIун — имни зурба итимвал я. Авторди­ фагьум-фикир ийиз тадайвал кхьенва. Дерин фикирар инсандин бейнида ракьун кIу­сар хьиз я.  Ракь ктIида, къирме муьрхъуь кьада, амма мусибатар вилериз акурбурун рикIяй акъатдач. Автор жуьрэтлу хьана, ада зегьмет чIугуна. Жуьрэтлувални зегьмет бахтунин бине я.

Афгъан ама рикIе зи

ЦIуд йис хьана ажуз дяве кьиле физ,

Дегиш хьанач Афгъанрин гьал-агьвалат.

Жегьил чанар, ягъиз-рекьиз, телефиз,

Мад хизанриз хьана гъамни хажалат.

 

Жегьил бала телеф хьана лагьайла,

Буба я ман, рехи хьана гьасятда.

Цинкдин кьвати кIвалин вилик хтайла,

Дидедин рикI кьве пад хьана гьаятда.

(А. Сардар)

Дидед накъвар хьтин залан пар жеч. Я Аллагь, са дидединни, хва амачиз, пад хьанвай рикIин иви чIулав къванерай авахь тавурай. Аман, гьикьван ава чIулав къванер,  авахьзавай  дидейрин  кузвай  накъвар. Вахт я лугьуда сагъардай жерягь. Гьахъ туш, югъ-къандавай пехъи жеда дидейрин дердер.

Гьар са вахтунин турари атIузва кьацIар,

Дерин биришри чуькьвезва беден,

РикIяй а цIаяр жем хьанвай къене

Акъатдайди туш акурбурун, кайибурун.

Исятдани ислягь девир туш, гьайиф­ гьи, дуьньядин са пIипIни секинзавач.­ ­Же­­гьил-жаванар рекьизва: Чечня, Кас­пий­с­к­­да хьайи гуж, Бесланда хьайи мусибат. Санал яшамиш хьайи цIувад стха рес­публикаяр сад-садавай къакъатна. Ватандин ЧIехи дяведа санал фашизмдихъ галаз женг чIугур Украинани Россия душманар хьанва.

2014-йисуз Украинада гьукум фашис­три кьуна, геноцид башламишна Донбассда. Исятда, вири Европа сад хьана, Украинадин фашистар яракьдалди ацIурзава. Гьа йисалай фашизмдин рекьел рази туширбур инсафсузвилелди  ягъиз кьена, чандивай авуна.

Фашистрин Германияди хабарсуз СССР-дал гьужумай сифте йикъарилай ­ук­раинви бандеровчийри гьабуруз къуллугънай.

Сардар Абилан повестди чи рикIел гзаф мусибатар хкизва. Ватандин ЧIехи дяве, Аф­гъан, 1999-йисан вакъиаяр… Гьавиляй писателдин цIийи эсер дерин бинеяр авайди хьанва.

Гьакъикъат, дуьзвал, керчеквал гьамиша хаталу, къурхулу я гьарамзадайриз. Чарадан зегьметдал яшамиш жезвайбуру гьавиляй гьакъикъат, керчеквал басмишзава. Повестда и кар инанмиш жедайвал къалурнава.

Вири михьи затIариз, Ватандин ЧIехи дяведиз чIулав рангар ягъиз, виляй вегьез алахънавайла, халисан ватандашдивай, Афгъанда хьайи дяведин мусибатар вилериз акур, рикIи кужумай касдивай кисна акъвазиз хьанач.

Повестда рикIелни текъвер мусибат­рикай ихтилат физва. Сад хьтин бушлат­ри кьве дустунин кьисметар акI какадарна­ хьи, женгина кьейиди чан аламайдаз, есирвиле­ гьатнатIани, чан аламаз хтайди кьейидаз­ элкъуьрна. Вири какахьнатIани, халисан намусар сагъ амукьна! Абуру уьмуьрдин­ муракабвал, четинвални, регьятвал, вафа­лувални­ вафасузвал, дуствални душман­вал, игитвал­ни хаинвал гьикI арадал къвез­ватIа чирна.

ИкI бушлат аламатрин яржуниз эл­къвенва.

Алчахар кьиле гьатна, тамам дуьнья цIун юкьва тунва, са тахсирни квачир агъзурралди инсанар гьикI къирмишзаватIа, гьадакай цIарар кIелдайла, акI жезва хьи, гуя Эмин  къе рахазва.

Бунтар авун хьана еке,

ЧIур хьана хьи гьар са уьлкве.

Атана чал еке леке,

Хьанач гьисаб, я сан, наиб.

(Е. Эмин «Наиб Гьасаназ»)

Мерд  Алидин «Дяве» шиирда лугьузва:

Таб ийимир дяведикай,

Тапан гафар чукIурмир.

Раб ийимир деведикай,

Фагьум жуван кьацIурмир.

(«Яшамиш жен!» ктабдай)

Халкьарин арайра фитне тваз, жегьилар вара-зара ийизвай алчахар дуьньяда  гзаф хьанва.

Миллиардар ятIани чун.

Чил я кьилин хазина!

Адаз къана килигмир вун,

Хьухь ам хуьдай женгина.

(Мерд Али)

«Бушлат» повестда рикIел аламукьдай образар ганва. Абур и девирдин цIийи несилдин векилар я. Амма абурук игитар квайди хьиз, руьгьдиз усаларни ква.

Повестда Мегьамедан юлдаш Фирузадин вафасузвал къалурзава. Вири ганва Ал­лагьди чаз.  Амай крар  чи хиве тунва. Гьа­виляй, гьуьрметлу  рушар, гадаяр, хайи чилин къадир авай, вири квахьайтIани, намус квадар тийидайбур хьуй чи веледар.

ТIебиатдин либас йиса кьудра дегиш  жезва, амма намусдин ранг гьамиша, гьи вахтунда хьайитIани, сад я.

Карл Маркса ягьдиз, намусдиз, регъуь­вилиз­ «къенепатан революция» лагьанай. Алирза Саидован цIарар рикIел хквезва:

Гапур вуна гадарна, къуй гьакI хьурай,

Анжах туьнтвал гадар мийир ивидин.

Шуткьу вуна гадарна, къуй гьакI хьурай,

Анжах намус гадар мийир дагъвидин.

И гафар, эркекриз хьиз, дишегьлийриз генани артух талукь я. Намус виридаз герек къилих тушни?

«Бушлат» повестда чеченви бубадин рикIин михьивал, захавал и алай девирда­ са терездални алцумиз жедач. Бес инал Мусадин ягь-намус, адалат аквазвачни? Хва кьена, сурарикай сурарик хьанвай буба­ди и дуьньядал пул са затIни туширди къалурзава. Хцин дустунин бубадиз заз ви хцикай хва хьуй лугьузва. Девирар ягъалмиш хьайитIани, инсанар ягъалмиш тахьурай! Чи балайриз, балайрин балайриз ислягь девирар акурай — вири вахтара! Гьар са рябетлу, акьуллу намусдивай кьатIуз жедай фикирри тазвайди я рикIе цIелхемар — инсанвилин. Намусди, гьаяди — регьимлувал.

Эй залум нефс, ви гъиляй зун ажуз я.

Ваз гайи тербия вуна хуьдайд туш.

Хийирд кардал вун мидаим мерез я,

Я вун хийир-шийир, игьсан чидайд туш.

( Етим Эмин «Нефсиниз»)

Илгьам мал-девлетдал инсандин неф­синал, тIебиатди вичи гузвай тIуьн паталди чалишмиш хьунухьал гъалиб жезвай дуьшуьшар лап тIимил жезва.

Бес чеченви бубадин образдалди авторди регьимлувал, инсанвал нефсинал гъалиб хьанвайди къалурнавачни?

Ахьтин мусибатрай акъатнавай Мегьамед руьгьдай аватзавач. Ам элкъвена дяведиз хъфизва.

Дяве аватIани, инсанри чпин намус квадарзавач. Суьгьбет кьилин герояр тир чеченви Агьмедан ва лезги Мегьамедан дуст­виликай физва. ГьакIни чIехи гьуьрмет ва дуствал Мегьамеданни урус командир Николай Сидорован арадани ава. Ам чавай ихьтин делилралди тестикьариз жеда. Хер хьайи командир Мегьамеда куьмек тагана тазвач, ада ам там галай патахъ галчIурзава, вичивай жезмай кьван мензилдиз тухузва. Мегьамед викIегь лезги хва тирди чаз повестдин эхирдалди аквазва. Повестдин эхирдай чаз адан кьилин герой Мегьамед Украинадин чилел давам жезвай махсус операциядиз, вичин частуниз хъфиз рекье гьатзавайдини чир жезва.

Тек са уьмуьр кьисметнава гьар инсандиз. Гьа ганвай уьмуьр рекьидалди шадвилерай ацIудайди туш. Адахъ пашманвилерни гала. Гележег хъсан жедайдакай чна умуд атIузвач.

Чахъ душманар вири девирра авай. ­Гилани ама. Гьавиляй чун чи уяхвал, садвал, къудратлувал паквилелди хуьниз мажбур я.

Душманрикай садрани дуст тежедайди акьалтзавай несилрив агакьарун чи везифа я.

Зи рикIе ихьтин цIарарал чан атана:

Чи алемда къал гьат тавурай,

Я цIун юкьва са кIвални гьат тавурай.

Гафаралди руьгь секинриз жедач,

Эгер беденда тIал аватIа чи,

Дидейри гьич ясдин шалар алукI тавурай.

Хайи Ватан кIан хьун, вилериз акуна, рикIи кужумна, ахьтин тIарвилерай викIегь­диз экъечIун ва ихьтин ктаб кхьин Сардар Абилан игитвал я. «Бушлат» повесть гъавурда акьадай хъуьтуьл, адетдин инсанар рахадай чIалал кхьенва.

Хъсан дяведилай пис меслят хийирлу я лугьуда. Я Аллагь, вири регьимлу хьана, дявеяр куьтягь хьурай. Гьич са дявени аялдин вилелай авахьзавай стIал накъварик квач. Намус рикIелай алатайла, вири рикIелай алатда: диде-бубани, Ватанни, вах-стхани, веледарни.

ЧIехи кIанивили, дуствили чун хуьда! Чун сад-садавай къакъатуни чи душманриз куьмек гузва. Санал хьайила, чи къуватар артух, гуьгьуьларни хци жезва.

ТIалабзава, гьар са дидед дериндай

Акъвазарун, акъвазарун дявеяр.

Яман дяве. Телеф жезва рухваяр,

Дерт къати я, эхиз тежез, дидейрин.

Дуьньядин винел гзаф дявеяр кьиле­ фенва. Инсанар гзаф телеф хьайи дявей­рикай сад Ватандин ЧIехи дяве я. Амма­ алай девирда Украинадин чилел кьиле физвай вакъиайрани жегьил чанар гзаф пуч жезва. Дагъустандин хуьрерайни шегьеррай махсус операцияда иштирак­завай  жегьилар  гзаф я.  Жуван  багъриярни гьа ихьтинбурукай я. Абуруни махсус операцияда иштиракзава. Жегьил аскерри,  чпин  чанарни  гьайиф  татана,  бандерри кьунвай шегьерар ва хуьрер азад хъийизва.

Чна умудзава хьи, чи аскерри гъалибвал къазанмишда. Са шакни алачиз, чи инсанрин дуствал, архавал, намусдин михьивал, ахлакьдин винизвал уьмуьрда гьалтзавай  вири мусибатрал гъалиб жеда! Им я повестдин кьилин фикир. Чна автордиз и агалкьун рикIин сидкьидай тебрикзава.

Сардар Абил, ви чарни къелем,

Гьакъикъат кхьиз, хьурай мад мягькем.

Сегьерхалум  Османова,

РФ-дин образованидин гьуьрметлу къуллугъчи,

Дагъустандин лайихлу муаллим, Лезги писателрин союздин член