РикIел хкунар
2000-йисуз, СтIал Сулейманан райондин хуьрерин тарих кIватIна, «шаирринни камаллуйрин край» ктаб акъуддайла, филологиядин илимрин кандидатар тир Нариман Абдулмуталибова, А-М. Бабаева, писателар ва шаирар тир Н. Ибрагьимова, Ш. Шабатова, С. Саидгьасанова, Н. Шихнабиева ва ДГУ-дин аспирант Д. Аслонова зегьмет чIугуна. А чIавуз за, Агъа, Кьулан ва Вини СтIалрин хуьрерин тарихар кIватIун хивез къачунвай. «Лезги газетдин» къуллугъчийри, райондин са шумуд хуьруьн тарихдин материалар авач лугьуз, зал, Испикрин, Агъа ва Вини Хъартасрин, ЦицIерин, Алидхуьруьн ва мад хуьрерикай артухан материалар кIватIна, агакьарун тIалаб хъувуна. Азиятар хьанатIани, икьван чIавалди авачир райондин тарих арадал атун зи мурадни тир. А чIавуз райондин администрациядин кьил Нежведилов Гьамид-Эфенди тир.
А материалар авай дафтарар зи архивда амай. И мукьвара зун, герек кар аваз, ана къекъведайла, итижлу са вакъиадикай кхьей эсердал гьалт хъувуна. Белки, и вакъиа чи «Лезги газет» кIелзавайбурузни марагълу жен.
Къазикъумухрин II Сурхай ханди, Гьажи Давуд маса гайидал бес тахьана, вичин гъилик квай Куьре вилаятда инсафсузвилер ийизвай. Урусрин пачагьди Дагъустанда къайда ва къанун тун патал чпин везифаяр дуьз кьиле тухун тийизвай II Сурхаяхъ галаз дяве ийизвай армиядин кьил генерал майор Хатунцева адахъ галаз женгер тухузвай. И дявейра ишлемишзавай яракьрикай тир тупунай ягъай ядро хъиткьин тавунваз, СтIал вацIун кьеряй (Гуьлгери) гуьлле жагъанай. Им 1812-йисуз Куьредин ханлух арадал гъана ва адан кьиле Юсуф бег тайинарнавай вахт тир. И женгер алатайдалай гуьгъуьниз чуьлда къекъведайла, алидхуьруьнви, яргъалди Кьасумхуьрел регъуьхбанвал авур Астарханаз СтIал вацIун кьеряй хъиткьин тавунвай тупунин гуьлле жагъана. Ам ада хуьруьз хкана.
Шад хьайибур гзаф авай, вучиз лагьайтIа, гьар са ракьун кIус, авачирвиляй, къизилдив барабар вахт тир. Ракь, иллаки цанар цазвай куьтендин магъ, чиле къванерихъ галукьиз, адан кIуф цIразвай. Къуьруь хьайи магъар, чатарик хкиз, ифирна гатаз, хци хъийидай. Са гафуналди, ракь жагъин тийизвайбуруз, тупунин ядро ифирна, адакай герек сенятар ийиз кIан хьана.
Алидхуьруьнвийриз садаз кьванни чизвачир, хъиткьин тавунвай тупунин гуьлледин къене барут авайди. Гзаф инсанар кIватI хьанвай чатук. Тупунин гуьлле ифирун патал, кIарасдин цIивинрин юкьва туна, цел гвайда чатун цIай къати ийизвай. Са акьван вахт арадай фенач, ифин къачунвай тупунин гуьлледи, хъиткьинайла, чатун къав алудна. Мукьув гвай са шумуд кас кьена. Хирер, кьацIар хьана, амайбурукай кIвач метIелай галатнавай Селимхан саламатдиз амукьна. Тупунин гуьлле жагъай Астархан ва, чатук ам ифирна, ракьун кIусариз элкъуьриз алахъай, хъиткьинай гуьлледи метIелай кIвач галудай Селимхан заз мукьувай чидай. Рагьмет хьурай чпиз.
А девир неинки дарди тир, гьакI чи дагъви халкьар, диндин рекьяй илимрай чирвилер къачуна, сад-кьвед машгьур тиртIани, пулдин такьат авачирбурун аялривай кIелиз тахьана, авамрин кьадар гзаф тир. Ингье авамвилин нетижа. Тупунай ягъай гуьлле, чилел аватайла, хъиткьинзавайди чизвайтIани, чатук ифирайла, хъиткьиндай чIал тийижир алидхуьруьнвийриз ихьтин чIуру кар хьанай.
Сажидин Саидгьасанов,
Дагъустандин халкьдин шаир
