Гьар са халкьдин тарихда адан чIалал сифте яз чапдай акъатай ктаб зурба метлеб авай затI я. Лезги чIалал ахьтин ктабдиз 1927-йисуз Москвада экв акуна. А ктабди лезгияр язи1 авачир, «вагьши» халкьарин жергедай экъечIна, кхьинрин культура авай халкьарин жергедиз гьахьнавайди къалурна. Чи халкь патал и кардин метлебдин екевал, алахъайтIани, гъвечIиз къалуриз жедач.

ЯтIани, аламат жедай кар ам я хьи, а ктаб акъатайдалай инихъ алатнавай саки виш йисан къене адан гъакъикъат­див тамамдиз кьадай я са макъала, я са диссертация, я са маса жуьредин затI садани кхьенач.

А ктабдикай кхьей гьич са автордини ам туькIуьрайбуру адаз урус чIалалди ганвай тIвар дуьз жуьреда къалурнавач. Мисал патал, «Литературная энциклопедия» ктабдин 1932-йисуз чапдай акъатай 6-томда адан тIвар «Песни лезгинских поэтов» яз къейднава, 2011-йисуз Фейзудин Нагъиева Эминанни Сулейманан яратмишунрикай кхьей диссертацияда а ктабдин тIвар урус чIалалди гагь «Стихи лезгинских поэтов», гагь «Лезгинские поэты» яз къалурнава. Амма ктабдал вичел урусдалди адан тIвар «Сборник стихов лезгинских поэтов» кхьенва.

Лезги чIалалди ктабдин халис тIвар «Лезги шаиррин чIалар» я. Амма и дуьшуьшдани ктабдикай кхьей саки вири авторри а тIвар чпин яратмишунра дуьз къалурнавач. Анжах са Къурбан Акимова 2001-йисуз чапдай акъудай «Лезги зарияр» ктабда а тIвар дуьз къейднава. Чна винидихъ вичикай ихтилат авур Ф.Нагъиева 2011-йисуз кхьенвай диссертацияда ктабдин тIвар гагь «Лезги шаирар», гагь «Лезги шаиррин чIалар» я лугьузва. И кьве тIварцIикай са тIвар дуьзди ятIани, диссертациядин авторди 1927-йисуз лезги чIалал сифте яз чапдай акъатай ктабдин тIвар гьикI дуьз яз гьисабзаватIа, кьил акъудиз хьун четин я.

1932-йисуз акъатай «Литературная энциклопедия» ктабдин 6-томда а ктабдихъ авай чинрин кьадар 16 яз къалурнава. Ф.Нагъиева вичин диссертацияда абурун кьадар, вучиз ятIани, 14 я лугьуз тестикьарзава.

2012-йисуз тарихчи Д.Агьмедова «Загубленный талант» тIвар алаз Гь.Гьажибеговакай кхьей эсерда 1927-йисан ктабда авай Гь.Гьажибегова туьрк чIалал кхьей макъа­ладай урус чIалаз таржума авунвай чIукар гъанва, амма а таржума оригиналдив такьадайди я. Тарихчиди а ктабда авачир Е.Эминан «Тумакь яц» ва Гь.Гажибегован «Билбил» шиирарни ана ава лагьана кхьенва.

Куьрелди, а ктабда авай чинрин кьадардикай, ам туь­кIуь­рай ксари ктабда сифте гафунин еринда ганвай ма­къа­лайрин манайрикай ва адаз лезги чIалални урус чIалал ганвай тIварарикай тамамдаказ са автордини санани кхьенвач. ЧIехи пай авторри 1927-йисан ктабда авай эсеррикай ва абурун авторрикай гъакъикъатдив такьадай гафар раижнава…

Ихьтин аламатдин крари — 1927-йисуз лезги чIалал сифте яз чапдай акъатай «Лезги шаиррин чIалар» тIвар алай ктабдикай туькIвей ва бегьем делилар санани тахьуни — а делилар, я ктаб вич такуна, я тахьайтIа, ам кIелиз тахьана туькIуьрнавайбур тирдан фикирдал гъана ва и фикирди чун адахъ къекъуьниз мажбурна.

Ихтилат физвай ктабдин суракьда гьатайла, чаз чир хьана хьи, алатай асирдин 70-йисара адан са экземпляр лезгийрин чIехи шаир Алирза Саидован хсуси библиотекада ва са экземплярни республикадин Пушкинан тIварунихъ галай библиотекада авай. А.Саидован библиотекада авай экземпляр, шаир рагьметдиз фидалди са тIимил вахт вилик са ни ятIани къачуна, амма элкъвена вахканач, республикадин библиотекада авай экземплярни са гъил квайда чуьнуьхна. А ктаб чаз Дагъустандин библиотекайрай гьат хъийин тийидайди чир хьайила, чун адахъ Москвада къекъвена. Меркездин къвалав гвай Химки шегьерда авай «Спецхран» лугьудай чкадай чаз а ктабдин кьве экземпляр цIинин йисан 16-октябрдиз жагъана. Аквадай гьаларай, ам туькIуьрай Гьажибег Гьажибегов 1937-йисуз дустагъда турла, СССР-дин меркездин Ленинан тIварунихъ галай библиотекада авай ктабдин экземплярар, са ни ятIани вахчуна, «Спецхран» лугьудай чкада чуьнуьхарнавай. Чи бахтунай, абур чаз гила гьат хъувунва.

Вич туькIуьрай ксар кьейидалай кьулухъ «дустагъда» хьанвай, гилан несилриз такунвай а ктаб вилералди акурла, адакай тайин ихтилат тавуна акъвазун дуьз жедач.

Ктаб чапдай акъудуниз гьазурайбур алатай асирдин 20-йисара Москвада кIелзавай лезги студентар тир. Абуру меркезда «Маскавда авай лезги студентрин кIеретI» тIвар алаз тешкилат туькIуьрнай, гьа тешкилатди лезги чIалал ктаб акъудунин къарарни кьабулнай. Урус чIалалди а тешкилатдин тIвар ктабда «Лезгинский Краеведческий Кружок в Москве» хьиз къалурнава.

________________________
1 Язи – кхьинар, урус чIалалди: «писменность»; 1927-йисуз лезги чIалал сифте яз чапдай акъатай ктабда и туьрк чIалара авай гаф ишлемишнава.

Ктаб вич «Центральное издательство народов Союза С.С.Р» тIвар алай чапханада акъуднава, адан тираж 2000 я, ада16 чин ава, абурукайни эхиримжи 3 чин ичIибур я.

Ктаб туьрк чIалал Гьажибег Гьажибегова кхьенвай «Лезги чIалал кхьинрикай са-кьве гаф» тIвар алай макъаладилай гатIунзава. И макъала икьван чIавалди садрани я лезги чIалал, я урус чIалал чапдай акъатайди туш, адакай къенин юкъуз са касдиз кьванни тайин хабар ава лугьуз бажагьат жеда, амма ам лезги чIалан кьисметда еке роль къугъвай макъала я. ГьакI хьайила, а макъала чна милли газетда, туьрк чIалай лезги чIалаз таржума авуна, гузва:

Лезги чIалал кхьинрикай са-кьве гаф

«…эгер пролетариатдин медениятдик гьар жуьредин миллетар кутун къайгъу ятIа, а кутунин кар гьа миллетрин чIаларив ва дуланажагъдив дуьз къведай тегьерра кьиле фидайдал са жизви кьванни шак гъиз четин я». (Сталин: «Ленинизмдин месэлаяр». Москва. Гьукуматдин чапхана. 1926. Чин 258.)

Дагъустандин амай халкьар хьизни, лезгияр кьве медениятдин таъсирдик кваз яшамиш жезва: урусрин медениятди кефер патай таъсир ийизва, туьркверин — кьиб­ле патай. Амма урусрин таъсир [туьркверин таъсирдилай] геж башламиш хьуниз килигна, экономикадин крара маса халкьарихъ галаз жедай рафтарвилерикай лезгийрихъ авай фикирар къени Азербайжандин туьркверихъ галаз алакъада авайбур я. И кIвалахдиз килигна, туьркверин таъсир урусрин таъсирдилай ина артух я. Виликан урусрин пачагьрин политикадикай рахайтIа, адан нетижа лезгияр къени чпин чIалан кхьинар авачиз амукьун я.

Октябрдин таъсирдик акатна, къе чпин гъиле меденият яратмишун кьунвай са кьадар лезгияр, са бязи крар себеб яз, халкьдин гегьенш къатаривай къакъа­тун мумкин я. Абуру жуван хайи чIалан машгьурвал артухарун ва гьа чIалал кхьинар арадал гъун герек крар яз гьисабзавач, абур чпин хайи «кьулухъ галамай» чIал урус ва я туьрк чIалалди эвез авунин фикирдал кIевиз акъвазнава.

ГьакI тир хьиняй пролетариатдин революциядин атана цIуд йис хьайилани, вичин кьадар кьве виш агъзур касдилай артух тир лезги халкьдихъ вичихъ авай хиялар хайи чIалалди чарчел кхьидай язи авач. И гьалдиз килигна, советрин республикада гьар са зегьметчидикай савадлу кас хьун пара важиблу кар я. Гьелелиг чпикай ахьтинбур ийиз гзаф ксарилай алакьнавач – и кар са тIимилбурулай, чпивай урус ва туьрк мектебриз физ хьайибурулай алакьнава. Чи интеллигенциядик акатзавайбурун чIехи пай авай кесиб хайи чIалаз чпиз чир хьанвай девлетлу маса чIал фикирда аваз килигзавайбур я. Абуру лезги чIал «вагьши» ва медениятсуз, зегьметчияр медениятдин процессдик кутун патал вич фад маса, медениятдин жигьетдай вилик фенвай чIалалди эвез авун герек тир чIал я лугьузва. Хайи чIалал кхьинар ва эдебият арадал гъунин месэладиз абур хушвал авачиз килигзава ва ам чпи фикир гуниз лайихлу кар яз гьисабзавач. ИкI ятIани, зегьметчийри чпин хайи чIалал рахунар давамарзава.

Амма лезги интеллигенциядихъ хайи чIалаз ва жуван халкь вилик финиз маса тегьерда килигзавай ксарикай ибарат тир пайни ава. [А пай чун я], чна лугьузва: маса факторрихъ галаз сад хьиз, чIалан кьулухъ галамайвал миллетдин меденият вилик фин акъвазунихъ галаз алакъа авай факторрикай сад я ва масабуру вуч лагьайтIани, чна чи хайи чIал гадардач. Чна [мадни] лугьузва: меденият вилик фин ва чи халкь вилик фенвай медениятриз фад-фад мукьва хьун хайи чIалан куьмекдалди жедай крар я.

Вичел фикир желбзавай суал я: кьулухъ галамай ва фикир тийизвай халкь советрин гьукуматдин идеологиядин гъавурда акьунни ва ам пролетариатдин медениятдиз мукьва хьун жедай крар яни? Чна лугьузва: ваъ, жедай­ крар туш. ГьакI хьайила, чи кьулухъ галамай халкьдин ин­теллигенцияди гьял авуна кIанзавай сад лагьай месэла­ зегьметчийрин гегьенш къатар куьгьне къайдайрини адетри цивилизация вилик финиз ийизвай зараррин гъавурда тун я.

И кар жедай кар я, амма ам гафаралди ваъ, кIвалах­дал­ди, вич бязи вахтара заланди ва четинди тир, ийиз жеда­ ва ихьтин кIвалахди, гьелбетда, вич жуьрба-жуьр тегьерда прессада, эдебиятда, театрда, хайи чIалал тарсар физвай мектебра ва маса чкайра къалурун лазим я. Чна ахь­тин­ чкаяр, гьина масабур гъавурда тунин кIвалах тухуз­ же­датIа, меденият вилик тухунин факторар яз гьисабзава.

Ихьтин рехъ чна дуьз рехъ яз гьисабзавай хьиняй, чна фикирзава хьи, [лезги] студентрин буржи я зегьметчийрихъ галаз санал са тIимил кьадар йисарин къене хайи чIалал кхьинар арадал гъун. И кар патал чи студентри кьве йис вилик сифте Москвада чпин ассоциация тешкилна, ахпа Бакудани гьахьтин студентрин кIватIал арадал гъана. И кьве тешкилатдилай гъейри, маса чкайрани гьа кIвалахдал машгъул тир пара кьадар ксар ава.

Алай вахтунда хайи чIалал кхьинар арадал гъунин кардал машгъул тир вири ксари ихьтин кьве кIвалахдиз фикир гун герек я:

сад лагьайди, хайи чIалан ва кхьинрин еке метлеблувиликай зегьметчийриз ахъай­дайла, абурун арада кхьинар арадал гъунин кар жезмай кьван машгьур авун герек я;

кьвед лагьайди, хайи чIалан кхьинар арадал гъунал кIвалахзавайбур сад авун ва и кардихъ тешкиллу тегьер хьун патал а кIвалахдин центр арадал гъунин месэла вилик эцигун герек я.

Чи вилик [кхьинар арадал гъунин кар­диз] манийвал ийидай пара затIар ква­тIа­ни, чна умуд ийизва, и кар чна кьилиз акъуд­да ва идалди чна чи кьулухъ галамай халкьдиз пролетариатдин медениятдиз мукьва жез куьмек ийида.

Гьажибег  Гьажибегов.

Туьрк чIалал кхьенвай и макъаладин­ гъавурда чун ам кхьей девирдин крар рикIел хкайла акьада. 1923-йизуз ВКП(б)-дин Да­гъустандин обкомди республикадин вири халкьар патал гьукуматдин чIал яз туьрк чIал тайинарзавай къарар кьабулнай. И кардихъ галаз Москвада авай лезги студентар рази хьанач. ГьакI хьайила, Гь.Гьажибегова вичин макъала 1927-йисан апрелдиз, республикадин вири регьберар гъавурда акьадайвал, туьрк чIалал кхьена ва макъалада, И.Сталинан гафарикай арха кьуна, ВКП(б)-дин Дагъустандин обкомдин къарардиз акси экъечIна. Мумкин я, и кар себеб хьана, 1927-йисан октябрдиз ВКП(б)-дин Дагъустандин обкомди вичин 1923-йисуз кьабулай къарар дегишарна, цIийи къарардалди гьар са халкьдиз хайи чIалалди тарсар гузвай мектебар ахъаюн герек тирди тестикьарна. Туьрк чIалал кхьенвай макъаладилай гуьгъуьниз «Са-кьве гаф» кьил ганвай ва лезги чIалал Мейланан Шагьабудина (гьа девирда макъаладин авторди вичин фамилия «Мейланан» гафунин кIалубда аваз къалурнава) кхьенвай макъала ганва. Гьа и макъалани 1927-йисалай кьулухъ я лезги чIалал, я урус чIалал чапдай акъатайди туш, араб гьарфаралди кхьенвай адакай къенин юкъуз са касдиз кьванни тайин хабар ава лугьуз бажагьат жеда. ГьакI хьайила, а макъалани чна, араб гьарфарай кириллицадиз акъудна, милли газетда гузва:

Са-кьве гаф

Халкьдин эдебият (чIалар) чна къачуна килигайтIа, чаз аквада адан адетар, фикирар, вил алай кIвалахар, куьрелди, тамам адан яшайиш. Халкьдин эдебият вичин халкьдин яшайиш къалурдай гужлу гуьзгуь тир[ди]1 хьиз ва гьа халкь ава[гъ]ардай къуватлу яракьни хьунухь гьар са касдиз малум я. Ихьтин яракь-девлет хуьнни авуна кIанда ва адаз са мягькем маканни [хьун] лазим я. Эгер а макан аватIа, [ам] анжах кхьин я, басма я…

Гьайиф, икьван гагьда кхьин акъудна ва ам халкьдин арадиз чукIурунин патахъай чавай лазимлу кьадар зегьмет [къачуз] ва дикъет гуз хьанач. Гьелбетда, идан вичин себебар, делилар хьана: 1) чи илимсузвал; 2) пачагьдин гьукуматди чи вилер кутIунун хьтин. Къе азад тир, илимрин къадир чир хьанвай лезги халкьди вичин эдебият хвена, авай ва акьалтзавай шаиррин вилер ахъайдай ва рехъ ачухдай алат кхьин тир чIал чиз, ам гьазур ийиз башламишна.

Чи шаирар амай халкьарин шаирар хьиз акъатайбур туш. Маса халкьарин шаирри шумудни са вичелай вилик хьайи ва вичин девирда авай шаиррин чIаларихъ [галаз] таниш хьана, чIалар кхьиз хьана, амма чи шаир[ри], савадсуз яз, маса халкьарин эдебиятдикай хабар авачиз, гуьзел-гуьзел чIалар туькIуьрна. И[д]ай чаз аквазва хьи, чи шаирар гьикьван гужлу ятIа. Абуруз Сабир, ‘Амар Хайям, Пушкин хьтин шаирар чидайтIа, гьи дережадиз чи эдебият акъуддай[тIа] ва абур тамам дуьньядиз гьикI машгьур жедайтIа, чаз ашкара я.

Юлдашар! Къе чун гзаф бахтав[ар] я хьи, чи азиз тир шаиррин чIалар басмадиз ягъна ктабда акунал, чи куьлуь-куьлуь аялризни чпин шаирар чир хьунухьал. Чун умудлу я хьи, гьар са гъавурдик квай лезгиди чи шаиррин чIаларин межмуаъ2 халкьдин арадиз чукIур авунин патахъай ва халкьдиз язидин менфятар чирунин патахъай вичивай жедай кьван куьмек гуда лагьана.

И ктаб халкьарин арадиз чкIана, абурун иштагь халкьдин эдебиятдихъ ахъа жеда ва идан гуьгъуьна аваз шумудни са ктаб, газит3 акъатна, чи лезги халкьни илимлу тир, чазни язи эдебиат ава лугьудай халкьарин жергедиз фида.

Мейланан Шагьабудин,

Маскав, 20 лугьудай април, 1927 йис.

Гьажибег Гьажибегован ва Мейланан Шагьабудинан макъалайрин гуьгъуьнай, лезги чIалар кхьин патал араб гьарфар бес тахьайла, туькIуьрнавай алава 16 гьарфунин патахъай баянар ганва.

Ахпа ктабдин чинра 8 шиир ава. Сад лагьай шиир Етим Эминан «Билбил» я. Кьвед лагьай шиир яз Кьасумхуьрелай тир Гьажидин хва Султанан «Билбил» ганва. Ахпа сад-садан гуьгъуьна аваз СтIал Сулейманан «Билбил», «Судуяр» ва «Фекьияр» тIварар алай шиирар чапнава. Гьабурун гуьгъуьна аваз Етим Эминан «ТIварун стхадиз» шиир ганва. КIватIал СтIал Сулейманан «Гьуьруьят» ва «Ленин кьейила лагьай чIал» шиирралди куьтягь жезва.

И тIварар кьунвай 8 шиирдикай кIелдай­буруз Етим Эминан 2 шиир ва СтIал Сулейманан 5 шиир танишбур я, анжах Кьасумхуьрелай тир Султанан шиир абуруз ашкара туш. ГьакI хьайила, чаз жагъун хъувунвай ктабдай чна гьа шиирни милли газетда гузва:

 

Билбил

Килиг вун билбилдин ширин аваздиз,

Ван хьайила, инсан гьейран ийида,

Кхьир бегьем девит-къелем авачиз,

Цуькведин тахтунал дуван ийида.

 

Билбил са къуш я [хьи]4 ажуз тир, зайиф,

Цуькверин дердина авач[ир]5 югъ-йиф6,

Къизилгуьлди нагагь авуртIа теклиф,

Чан эцигна вичин, къурбан ийида.

 

Эй билбил, вун вуч гъамлу яз шезава?

Сабур ая, метлеб7 ви дуьз [къв]езава8:

Кьуьд акъатна, гатфар мукьвал жезава­, —

Куьз на ви зайиф рикI берганд ийида?

 

Билбилдин агьузар ашкъидин гар я,

Ашкъи авачирди — гьам бейхабар я,

Ашкъи кьилиз тухун — гьам еке кар я,

Ашкъиди гьар са кар аян ийида.

Султан, Гьажидин хва, Кьасумхуьр.

 

1927-йисуз сифте яз лезги чIалал чапдай акъатай ктабдикай кхьенвай и макъала ам туькIуьрай ва чапдиз гьазурай, чпин тIварар гилан несилри рикIел хкуниз лайихлу тир ксарикай ихтилат тавуна куьтягьиз жедач.

Абур XX асирдин 20-йисара Москвада кIелзавай лезги студентар тир. Чна винидихъ кхьенвайвал, абуру «Маскавда авай лезги студентрин кIеретI» тешкилнай. Гьажибег Гьажибегов, Тегьмез Агьмедов, Шагьабудин Мейланов, Юсуф Герейханов, Камалудин Гьемзебегов, Мегьамед Исакьов, Агьмед Тагьиров, Зияудин Эфендиев, Исамудин Урдуханов, Хасбулат Аскар-Сарыджа, Сейфедин Шихалиев, Шагьбаз Шайдабегов, Салигь Мусаев ва масабур и кIеретIдик квай жегьилар тир. Абур гатун рухсатрин вахтунда Дагъустандиз хтайла, хуьрера-кIвалера къекъведай, медениятдикайни тарихдикай хабар авай кьуьзуьбуруз чидай делилар жузадай ва агъсакъалриз хуралай чизмай вилик девиррин шаиррин цIарар чпиз чидай араб ва урус гьарфарин куьмекдалди чарарал кхьидай, куьгьне кхьинар авай дафтарар жагъурдай. Гьелбетда, икI зегьмет чIугуна, кIватI хъувур вилик заманайрин шаиррин цIарар, чап авуна, лезги халкьдив агакьарунни а девирда регьят кар тушир.

И карда виридалайни четинди лезги чIалан алфавит арадал гъун ва адан куьмекдалди сад лагьай ктаб чапдай акъудун тир. Ихьтин месэлаяр гьялун гьикьван четин тиртIа, чаз Гь.Гьажибеговани адан дустари лезги шаиррин эсеррин сад лагьай кIватIал акъудунихъ галаз алакъа­лу крари къалурзава. Абурукай виликдай лезгийрин арада сиверай — сивериз физвай ихтилатар авайди тир. Заз абур зи бубадивайни ван хьанай. А ихтилатар халкьди туькIуьрнавай риваятар яз хьайитIани, абуру халкьдин арада Гь.Гьажибеговазни адан дустариз хьайи гьуьрметдин гьакъиндай  шагьидвалзава.

Гьа ихтилатра лугьузвайвал, зурба зегьмет чIугуна, гатун рухсатрин вахтунда Москвадай хтана, лезги хуьрера къекъвена, кIватIнавай шииррикай са тIимил кьванбур меркезда кIел­завай студентриз чапдай акъудиз кIан хьайила, абуруз Москвада авай са типографиядайни а кар патал гьа девирда­ герек тир аджам гьарфарин кIалубар гьатначир. (Арабрин ал­фавитдик алава гьарфар кухтуна, араб чIал тушир маса чIал патал арадал гъанвай алфавитдиз аджам лугьуда. Чна ви­чикай ихтилат ийизвай ктаб акъуддайла, ишлемишнавай ад­жамда араб алфавитда авайбурулай артухан 16 гьарф ава).

Са ни ятIани абуруз лагьана: флан кас татаррикай я, ам революция жедалди араб чIалал ктабар акъудзавай типог­рафиядин иеси тир, гьадаз аджамда ишлемишзавай гьарфа­рин кIалубар амукьун мумкин я. Гь.Гьажибеговни адан дус­тар чпиз къалурай касдин патав фена. Дугъриданни, адаз ад­жамда ишлемишзавай гьарфарин кIалубар амай, ада абур пулунихъ маса гузвай. Лезги студентрихъ пул авачир, ам­ма абурухъ лезги медениятдиз къуллугъ ийидай еке ашкъи авай: гатуз хуьрериз хъфейла, мукьва-кьилийри меркезда­ алу­кIун патал чпиз къачунвай Европадин фасондин костюмар­ маса хгана, чпел куьгьне чухваяр алукIна, хьайи пулунихъ татардивай аджамдин гьарфарин кIалубар маса къачуна…

Ихьтин еке ва викIегь рикIер авай жегьилрин зегьметар себеб хьана, 1927-йисуз лезги чIалал кхьенвай шииррин ктаб тарихда сифте яз чапдай акъатна. А ктаб акъудайбурун фикиррин деринвал ва ниятрин михьивални кьакьанвал чна винидихъ чпикай ихтилатар авунвай абурун крарини гафари къалурзава…

________________________
1 Текстина ихьтин лишанрин арада авай гьарфар чна алава хъувунвайбур я — М.К.
2 Межмуаъ – са шумуд касдин эсеррин кIватIал.
3 Газит – урусрин «газета» гафуникай хьанвай гаф.
4 И гаф цIарцIе слогар бес хьун патал чна алава хъувунва.
5 «Авач» гафунихъ эхир чна гилигнава, и цIар вилик квай цIарцIихъ галаз алакъада хьун патал.
6 Ктабда и цIар ихьтин жуьреда ганва: «Цуькверин дердина я югъ авач, я йиф…» Ихьтин цIарцIе са слог артуханди я, цIар вични вилик квай цIарцIихъ галаз алакъада авач.
7 Инал ктабда «метлебар» гаф кхьенва, вичи цIарцIе лазим кьадардилай артухан са слог арадал гъизвай.
8 Инал ктабда, гъалатI яз, вич гуьгъуьна авай цIарцIе тикрар жезвай «жезава» гаф кхьенва.

Мансур Куьреви