10-октябрь — Лезги чIалан югъ

Пуд йис идалай вилик РФ-дин халкьарин хайи чIа­ларин федеральный институтдин директордин заместителдихъ галаз чна интервью кьиле тухвайла, ада эхиримжи йисара уьлкведин гзаф чIалар квахьунин хаталувилик квайбур яз гьисабиз жеда лагьанай. Бязи чIалар терг хьунин часпардив агакьнава, масадбур — агакьзава. 

Са шумуд йис идалай вилик ЮНЕСКО-ди саламатвилин жигьетдай зайиф гьалда авай чIаларин сиягь раижнай. Гьаник чи чIални ква. И тешкилатди хайи чIаларин саламатвилин гьакъиндай ирид дережа тайинарнай: 1) хатасуз; 2) зайиф; 3) терг хьунин хаталувилик квай; 4) терг хьунин еке хаталувилик квай; 5) терг хьунин часпардал алай; 6) терг хьанвай (кьенвай); 7) цIийиз чан хкизвай, гуьнгуьна хутазвай.

Къе лезгийри уьмуьр кьиле тухузвай шартIар, гьалар­ фикирда кьуртIа, чIал «зайиф дережадиз» акъудунал гъизвай делилар жуьреба-жуьребур тирди кьатIуниз же­да. Къейд ийин, «зайиф дережада» авай чIалар мектебра аялри чирзавайбур я. ЮНЕСКО-дин делилрин чIалахъ жез кIан­завачтIани, инал сифте нубатда чаз аквазвай гьакъикъат­ малумар тавуна жедач. Эгер тайин чIалан сагьибрин велед­ри мектебра ам чирзавачтIа, ихьтин чIал терг хьунин хаталувилик квайбурун сиягьда жезва. Дагъустандин чIалар, гьа жергедай яз лезги чIални, акьалтзавай несилри мектеб­ра чирзавайбурук акатзава, амма абурун гьалар хъсанбур я лугьуз жедач.  Гьавиляй ихьтин хейлин чIалариз «зайиф дережа» ганва. Вирибуру чирзавани мектебра хайи чIал? Гьелбетда, и суалдиз анжах гегьенш ахтармишунрин нетижайралди жаваб гуз жеда.

Хайи чIалар мектебра чирун эвелни-эвел важиблу мес­эла я. Тарифдай гьалда авачтIани, тарсар кьиле финиф давам хьуни чIал чидайбур, адалди рахадайбур амукьунин умудар гузва. Зарафатдин месэла туш: гьар са миллетдихъ авай эвелимжи ярж, кьетIенвал, девлет адан чIал я. И ярж къайгъударвилелди хуьз тахьайтIа, миллетдин тIвар амукьдач.

Кар серенжемралди кьетIзавач

Вилик-кьилик квайбуру хайи чIаларин, медениятрин гьа­къиндай къайгъударвал авун патал гзаф дуьшуьшра ийиз­вай ихтилатар крарал элячI тийизвайбур, кар серенжемралди кьетIзавачирбур яз амукьзава.

2020-йисуз Госдумада Россиядин бинелу, амма гъвечIи халкьарин алфавитар, орфографиядинни пунктуациядин къайдаяр тестикьарун патал махсус законопроект веревирднай. А чIавуз и карда иштиракай са депутатди икI лагьанай: «Гьукуматди РФ-дин бинелу халкьарин хайи чIалар мектебра, вузра чирун патал гафарганар, учебникар акъудунин месэладиз рум гун лазим я». Милли чIалар хуьнин, еримлу авунин рекьяй мумкинвилер гун вилив хвейи законопроектдикай гуьгъуьнлай гьич са ван-сесни амукьнач.

Лезги чIал — мектебра: ­мумкинвилер ва гьакъикъат

Тажуб жедай делил туш, Дагъустандин­ мектебра хайи чIалар чирунин гьерекат йисалай-суз зайиф жезва. Сад-садахъ галаз алакъалу ва сад-садалай аслу себебарни гзаф ава. Хайи чIалан тарсар гун вирибурулай усал дережада эцигнава, йисалай-суз сятерин кьадарни тIимиларзава, абур виринра сад хьиз тайинарзавач. Чпин аялриз хайи чIал чир хьун важиблу тушиз гьисабзавайбурни ава, гьавиляй абуру аялар тарсарикай азадзава. Хайи чIалан гъавурда авай хъсан муаллимрин кьадарни къвердавай тIимил жезва, гьавиляй и предметдай тарсар гун пешекарар туширбурал ихтибарзава. Вузра и пеше хкядайбурун кьадар тIимил жезва. Хайи чIаларай истемишунар, ахтармишунар, имтигьанар авачирвиляй мектебрин, образованидин вини дережадин идарайрин кьиле авайбуру и тарсар тухунал гуьзчивалзавач. Виликдай 9 лагьай класс акьалтIарайбуру имтигьан вахкузвайтIа, гила гьамни арадай акъуднава. ИкI, акваз-акваз, хайи чIалар гьам мектебда кIелзавайбурун, гьамни диде-бубайрин виляй вегьинин алахъунар давам жезва. Чарасуздаказ чирна кIанзавай предмет хьиз тестикьаруналди, имтигьанни кардик кухтун гзаф важиблу я. Амни виликан жуьреда ваъ, алай вахтунда кьиле тухузвай ОГЭ-дин къайдада тайинарунихъ метлеб жеда.

Интернет ва лезги чIал

Интернетдин девирда яшамиш жезвай чахъ хайи чIал машгьурунин, ам кьиникьикай йисаралди хуьнин, адаз уьмуьр­ давамардай заминвал гунин мумкинвал ава. Къачузвани чна лезги чIал чирунин, хуьнин, машгьурунин рекье интернетдикай менфят? Къачузва, амма — зайифдиз. Соц­сет­рихъ и рекье еке метлеб ава. «Телеграм» мессенджердикайни хайи чIал хуьнин, чириз кIанзавайбуруз чирунин рекье еке хийир къачуз жезва. Кьилди лезги чIалаз талукь телеграм-каналар тIимил ава: «Лезгинский язык» ва «Лезги чIал (Лезгинский язык)». Мисал яз, и каналра сад лагьайда 10 агъзурдалай гзаф ксар ава, кьвед лагьайда — саки агъзур кас. Яни и каналар тухузвайбурухъ гьакьван ученикар ава лагьай чIал я. Ибур чIехи онлайн-мектебрив гекъигиз жеда. Гьелбетда, тарихдикай, медениятдикай, эдебиятдикай, адетрикай маналу макъалаяр, делилар чапзавай каналарни интернетда ава. Абур вири ватанперес агьалийри халкь патал кьилиз акъудзавай проектар я.

Сайтар кардик кутун пулунихъ ва маса четинвилерихъ галаз алакъалу ятIа, соцсетра ва мессенджерра каналар, кIва­тIалар гьавая тешкилиз ва инсанар желбиз жезва.

Гьар гьафтеда цIийи­бур алава ийиз жедай онлайн-тестер тешкилдай­ мумкинвални ава. Амма­ вири крар къаюмвалдайбур авачиз кьилиз акъудизни жедач. Чна алатай йисара синагъ авун патал лезги чIалай ихьтин жуьредин тестер туькIуьрнай. Вацран къене агъзурдалай гзаф ксари абурукай менфят къачуна. Чаз аквазва хьи, интернетдин мумкинвилер екебур я, амма и кардиз чна кутугай къайдада фикир гузвач. Герек ана гьам видеояр, гьам маса материалар гзаф жен. Авайбур тIимил я.

Интернетдикай, технологийрикай чIал хуьнин рекье менфят къачуникай рахадайла, эвелни-эвел чахъ авай гафарганрин (М.Гьажиеван, Б.Талибован…) электронный жуьреяр гьазурай Дагъустандин халкьдин шаир Майрудин Бабаханован, телефонрин куьмекдалди хийир къачуз жедай гафарганрин приложенияр туькIуьрай Заур Агъамован, «lezgichal.ru» сайт арадал гъайи (ана электронный девлетлу ктабханани ава), Бакуда яшамиш жезвай Орхан Мирзалиеван тIварар кьаз жеда. Ибур, гьакъикъатдани, зурба кIвалахар я.

Халкьдихъ такьатар хьайитIа…

Мектебар патал хайи чIаларин ктабар акъудунин мес­элани фадлай тIал алайдаз элкъвенвай. Аялри гзаф йисар идалай вилик акъатай, гьалдай фенвай ктабрай чирзавай. Гьабурни класс патал сад-кьвед амай. Такьатар ахъай тавурвиляй гзаф йисара хейлин миллетрин аялар чирвилер къачудай чешмейрикай магьрум хьанвай. Ихьтин четин месэлаяр исятдани давам жезва, амма лезгияр и жигьетдай бахт жагъайбурукай хьанва: эхиримжи йисара гъвечIи ва юкьван классар патал цIийи ктабар акъудна. Гьелбетда, къаюмрин куьмекдалди. Лезги чIалан ктабар акъудун патал эхиримжи йисара мергьяматлувилин «Иман» фондуни (адан регьбер Фируза Керимова я) такьатар чара авуна. ИкI, фондуни лезги чIал хуьнин, чирунин рекье вичихъ еке эгьмият авай кар кьилиз акъудна.

Аквазвайвал, милли чIаларал ктабар акъудунин барадайни государстводин патай халкьарив лазим куьмек агакьзавач. Такьатар гудайбур аватIа, жеда ктабар, авачтIа, — гьакI ацукь! Бес такьатар чара ийидай меценатар авачирбуру вуч авурай? Мисал яз, цIахур, агъул чIаларин пешекарри ихтилат авурвал, пул авачирвиляй чпин гьазуран ктабар чапдай акъуддай мумкинвал авач.

«Хайи чIал хуьн» проект ва  П. Фатуллаевадин ктабар

«Халкьдин виридалайни еке девлет адан чIал я», — лагьанай писатель М.Шолохова. Акьалтзавай несилриз лезги чIал кIанарун патал сифтени-сифте аялар патал фикир желбдай шикилар галай художественный эсерар, машгъулатрин жуьредин тапшуругъар авай ктабар аваз хьун чарасуз я. Инал зун анжах мектебар патал акъуднавай ктаб­рикай, пособийрикай рахазвач. Алава чирвилер къачудай, патараллай лезгийривайни менфят къачуз жедай кьилдин ктабар. Шад жедай кар ам я хьи, и рекьяй чна сифтегьан камар къачунва. Гьелелиг 2 проект малум я: «Хайи чIал хуьн» сериядик кваз «Лезги газетдин» редакцияди акъуднавай «100 тапшуругъ» ва «Лезги чIал чирин» ктабар; «КIела аялдиз» сериядик кваз шаир ва публицист Пакизат Фатуллаевади акъуднавай гьикаятдинни шииратдин эсеррикай ибарат кIватIалар. И крар гъиле кьунвайбуруз гележегдани ктабар чапдай акъуддай къастар ава. Лагьана кIанда хьи, икьван чIавалди аялар патал гьазурнавай са ктаб жагъуриз жедай мумкинвал эсиллагь авачиртIа, гила и нукьсан арадай акъатнава. Вири нукьсанар сад-садан гуьгъуьналлаз арадай акъудна кIанзава. И месэладани такьатрин жигьетдай къаюмвалдайбур авачиз туш.

Маса чIаларай кьабулнавай ­гафарин ­кьилел алай цIай    

Лезги чIалай бязи гафар, кьилди къачур­тIа, «лу», «чи», «миш» суффиксар квайбур акъудна кIанзава лугьудайбурни ава. Гьелбетда, алимри, пешекарри чIала ихьтин серенжем тухунин важиблувал авайдакай чпин макъалайра, илимдин кIвалахра гегьенш веревирдер, бинелу тестикьарунар икьван чIавалди кхьенвач. Чаз чидай ахьтин­ чешмеяр авач. Акси яз, чIал михьунин гьерекат кьиле тухуз тежедай, герек авачир кар тирди хейлин алимри лагьанва.  Ам гьакIан сизифан зегьмет я, яни вичихъ бегьер тежедай зегьмет. Амма гила «сизифри» чеб гзаф пайда жезвайдакай хабар гузва.

Алай вахтунда чи чIал вичин винел са гьихьтин ятIани тежрибаяр тухудай, пеше­карар туширбуруни гегьенш майданра герек авачир теклифар чукIурдай гьалда авач. Фикир це садра: 2023-йисан эвел кьилера акьван еке мумкинвилер авай, къанундалди вич хуьн тестикьарнавай, государстводин кьетIен къайгъударвилик квай урус чIала алазни-алачиз къецепатан бязи гафар ишлемишун къадагъа ийизвайдан гьакъиндай къанун акъуднай. «Россиядин Федерациядин государстводин чIалан гьакъиндай» къанундик дегишвилер кухтуналди. Амма а къанундал гьикI амалзава?  Дуьз лагьайтIа, женг асул гьисабдай туьквенриз ва маса чкайриз гузвай къецепатан тIварарихъ, латин гьарфаралди кхьенвай патан гафарихъ галаз тухузвай. Им гьахълу фикирни я. Гьа са вахтунда, бязи чешмейри тестикьарзавайвал, уьлкведин кьилин чIалан орфографиядин гафаргандиз вахт-вахтунда цIудралди цIийи гафар алава хъийизва, асул гьисабдай къецепатан чIаларай атанвайбур.

Бес чи чIала авай «лу», «чи», «миш» суффиксар квай вири гафар акъуд лугьузвай ватанэгьлийри ахьтин фикирар­ квел бинелу хьана ийизвайди я? Ихьтин дегишвилерин гьакъиндай къанун акъуддайди вуж я? Чавай алай девирдин лезги чIалахъ галаз кьазвай орфографиядин цIийи гафарган акъудиз жезвач, я и кардин гьакъиндай махсус комиссиядин векилри конференция кьиле тухузвач… Ихьтин гьалара, са шакни алачиз, чIалан лексикадик хуькуьруни хийирдилай гзаф зиян гуда. Лезги чIалан орфографиядин цIийи гафарганни (куьгьнедан бинедаллаз, ана гьат тавунвай гафарни кухтуна) ахкъудна кIанзава, гьатта адан онлайн жуьредин махсус сайтни туькIуьриз жеда. И месэлани такьатар галачиз кьилиз акъудиз тежедайбурукай я.

Р.S. Чпикай куьрелди ихтилат фенвайбурулай гъейри, чIалахъ галаз алакъалу месэлаяр мадни ава. А месэлаяр чкIанвай хтар хьиз я. Абур са цIиргъина тун патал мягькем гъал, гиг герек я. А гъални, куьн гъавурда акьазвайвал, вири месэлайрал экьи нукьтIа эцигдай къанун я. ЧIаларин гьакъиндай къанун. Дагъустан Республикадин. Гьам кьабулдай вахт мукьвал ийидай къайгъударар гьинава? Исятда тавуртIа, ахпа геж жеда.

Куругъли  Ферзалиев